«Конрад Валенрод». У 1828 годзе ў Пецярбургу была выдадзена паэма «Конрад Валенрод» - адно з найбуйнейшых твораў Міцкевіча другой паловы 20-х гадоў. У аснову сюжэта пакладзены падзеі перыяду XIII-XIV стагоддзяў - апісана барацьба літоўцаў з нямецкімі крыжакамі. Аўтар падрабязна апісвае адзін з эпізодаў барацьбы - помста героя паэмы Конрада Валенрода ворагам яго радзімы. Конрадам кіруе ідэя грамадскага абавязку. У дасягненні сваёй мэты Валенрод не спыняецца ні на якія ахвяры, ён, не задумваючыся, адмаўляецца ад асабістага шчасця. Мэта вызвалення радзімы апраўдвае ужывальную Валенрод ў працэсе барацьбы з крыжакамі тактыку здрады.
Сюжэт паэмы даволі складаны. Герой паэмы Вальтэр Альфаў яшчэ ў дзяцінстве, у перыяд напады крыжакоў на яго радзіму, застаецца сіратой; ён трапляе ў рукі ворагаў, выхоўваецца ў асяроддзі крыжакоў; лёс сутыкае Вальтэра з яго суайчыннікам, таксама якія знаходзяцца ў палоне ў крыжакоў, - з літоўскім народным спеваком- вайделотом Хальбаном. Сваімі апавяданнямі і песнямі вайделот абуджае ў сэрцы Вальтэра любоў да яго роднай Літве і нянавісць да яе прыгнятальнікаў - крыжакам. У адным з бітваў Вальтэр пераходзіць на бок літоўцаў. Ён ажэніцца з дачкой літоўскага князя, Альдона. Аднак абставіны патрабуюць, каб Вальтэр ахвяраваў асабістым дабрабытам дзеля выратавання радзімы. Сілы крыжакоў вялікія; каб падарваць іх магутнасьць, Вальтэр пад імем Конрада Валенрода пранікае ў шэрагі крыжакоў, з тым каб спрыяць раскладанню іх ордэна. Конрад смелы, разумны і рашучы; яго абіраюць магістрам ордэна. Ужывальная Вальтэрам-Конрадам тактыка прыводзіць ордэн да згубы. Крыжакі выкрываюць планы Конрада; ён гіне.
У кампазіцыйным дачыненні да паэма Міцкевіча тыпова рамантычная; ў ёй не даецца паслядоўнага выкладу падзей; ланцуг іх аднаўляецца паступова. Паэма складаецца з ўступлення і шасці частак, пабудаваных розна: гэта ці паэтычнае апавяданне (частка I «Выбранае», частка IV «Пір», частка V «Вайна»), або дыялог (часткі III і VI "Развітанне"); Міцкевіч ўключае ў паэму гімн (частка II), песню (частка II), баладу (гл. «Альпухарская балада» у частцы IV), «Песня вайделота» і «Аповесць вайделота» (частка IV). Гэтым самым знешняя складнасць лініі парушаецца; аднак кожная з «ўстаўных» частак выконвае пэўную ідэйную функцыю (апяванне прыгажосці літоўскай прыроды у «Песні» ў частцы II; аднаўленне гераічнай гісторыі Літвы у «Песні вайделота») і таму арганічна ўваходзіць у агульную тканіну апавядання. У рамантычным плане дадзена апісанне героя; лёс яго незвычайная, асоба акружаная таямніцай.
Вобраз Валенрода заслугоўвае асаблівай увагі. Шмат у чым ён блізкі вобразу Гражыны. І Гражына, і Валенрод здзяйсняюць гераічны подзвіг дзеля сваёй радзімы. Яны выконваюць свой патрыятычны абавязак. Гэта моцныя, смелыя, мэтанакіраваныя і бескарыслівыя людзі.
Аднак у паэме «Конрад Валенрод» Міцкевіч паглыбіў распрацоўку рамантычнага вобраза героя-адзіночкі. Гісторыя Валенрода, гісторыя яго подзвігу, здзейсненага дзеля народа, але і ў поўным адрыве ад яго, прыводзіць да высновы аб беспэрспэктыўнасьці барацьбы адзіночак. Рамантычны подзвіг Валенрода мае сваёй моцнай бокам гераічны ўзлёт, парыў, але і ў той жа час ён тоіць у сабе слабасць, якая надае гэтаму подзвігу характар ахвярнасці. У вобразе свайго героя Міцкевіч не толькі праслаўляе мужнасць смелай і моцнай асобы, але і рашуча асуджае індывідуалізм. Тым самым быў зроблены важны крок па шляху стварэння такога ладу станоўчага героя-змагара, які моцнымі вузамі звязаны са сваім народам. Дзякуючы пакладзенай у аснову паэмы «Конрад Валенрод» ідэі вызваленчай барацьбы, яна прагучала заклікам да актыўнай барацьбы за незалежнасць у гады, якія папярэднічалі польскаму паўстання 1830-1831 гадоў, і непасрэдна ў дні самога паўстання. Адноўленая Міцкевічам старонка з гісторыі мінулага з'яўлялася прыкладам барацьбы для яго сучаснікаў.
Менавіта тым, што высокамастацкае твор Міцкевіча адпавядала задачам, якая вылучаецца практыкай нацыянальна-вызваленчай барацьбы, тлумачыцца вялікі поспех паэмы «Конрад Валенрод» у асяроддзі перадавой рускай і польскай грамадскасці. Гэтым поспехам Міцкевіч у значнай ступені быў абавязаны сваёй дружбе з дзекабрыстамі і Пушкіным, дружбе, якая дапамагла яму глыбей зразумець навакольнае яго сацыяльную рэчаіснасць і ўмацавала ў ім імкненне з яшчэ большай сілай і актыўнасцю змагацца за свабоду і незалежнасць радзімы.
У Расіі, у працэсе зносін з дзекабрыстамі, у свядомасці Міцкевіча канчаткова склалася і адужэла ідэя барацьбы з сацыяльнай несправядлівасцю.
У творчасці Міцкевіча пачалі вызначацца шляху, якія прывялі яго ў бліжэйшыя наступныя гады да стварэння трэцяй часткі «Дзядоў» (1832) і "Пана Тадэвуша» (1834) - твораў, якія сведчаць аб пераходзе Міцкевіча на пазіцыі рэалізму. У сувязі з гэтым цікава прывесці словы паэта І. Казлова, аднаго з перакладчыкаў Міцкевіча, сказаныя ім у момант ад'езду Міцкевіча з Расіі: «Узялі мы яго ў вас моцным, а вяртаем магутным».
