22 чэрвеня 1941 г. гiтлераускія войскi ?варвалiся у межы Савецкага Саюза. Дзякуючы падрабязнай iнфармацыi, сабранай на тэрыторыi рэспублiкi з дапамогай агентурнай сеткi, вораг наносi? дакладныя удары па аэрадромах, скапленнях ваеннай тэхнiкi. Часцi Чырвонай Армii неслi велiзарныя страты. Удар трупы армiй "Цэнтр" прынялi на сябе армii Заходняй асобай ваеннай акругi. Насмерць стаялi на сваiх рубяжах пагранiчнiкi. За тыдзень баёу байцы пагранiчнай заставы лейтэнанта А. Кiжаватава, што знаходзiлiся у заходняй частцы Брэсцкай крэпасцi, знiшчылi каля батальёна птлерауцау. А. Кiжаватау загiнуу як герой. Сем атак, адна за другой, адбiла застава пагранатрада на чале з лейтенантам В. Усавым. Лейтэнанта пяць разоу ранiлi, але ён працягвау кiраваць боем. Лейтэнант В. Усау пасмяротна удастоены звания Героя Савецкага Саюза.
Гераiчна трымалiся абаронцы Брэсцкай крэпасцi. Штаб абароны узначалiу капiтан I. Зубачоу i палкавы камiсар Я. Фамiн. 1м давялося абараняць цэнтральную частку крэпасцi. Абаронай Усходняга форту кiрава? маёр П. Гаурылау.
Толькi нямногiм абаронцам удалося вырвацца з крэпасцi i прадоужыць барацьбу з фашыстамi. Большасць з iх пазней падверглася сталiнскiм рэпрэсiям.
Нягледзячы на упартае супрацi?ленне, савецкiм войскам не удалося утрымаць Мiнск. Стойка трымалi абарону 64-я, 100-я, 108-я стралковыя дывiзii. Але гераiзм воінау не мог кампенсаваць адсутнасцi рэзервау i прадуманай сiстэмы абароны. Сiлы былi няроуныя, i 28 чэрвеня нямецкiя танкi прарвалi абарону, уварвалiся у Мiнск. У акружэннi праціуніка аказалiся 11 баяздольных злучэнняу. Тэта пазбавiла магчымасцi стрымлiваць нацiск працi?нiка у цэнтральнай частцы Беларусi.
Адступаючы на усход, часцi Чырвонай Армii працягвалi весцi цяжкiя абарончыя баi. У пачатку лiпеня арганiзуецца лiнiя абароны па Заходняй Дзвiне i Дняпры. Упартае супрацiуленне ворагу было аказана пад Оршай, дзе 14 лiпеня упершыню уступiла у бой батарэя рэактыуных мiнамётау (камандзiр - капiтан I. Флёрау). Каля тыдня цягнулiся баi за Вiцебск. 23 днi савецкiя войскi стрымлiвалi нацiск танкавай трупы у раёне Магiлёва. Больш месяца iшлi баi за Гомель. Толькi 19 жнiуня цаной вялiкiх страт гiтлерауцам удалося захапiць горад.
У канцы жнiуня была акупiравана уся тэрыторыя Беларусi. Адказнасць за тэта нясуць перш за усе Сталiн i яго блiжэйшае акружэнне. Але усю вiну несправядлiва усклалi на кiраунiцтва Заходнiм фронтам. Яго камандуючы Д. Паулау i некаторыя iншыя военачальнiкi былi асуджаны i расстраляны.
Разам з тым двухмесячныя абарончыя баi не дазволiлi працiунiку рэалiзаваць план "маланкавай вайны".
Прычыны няудач у пачатковы перыяд вайны:
1. Да пачатку вайны працiунiк меу колькасную i якасную перавагу у жывой сiле, артылерыi, разведвальнай iнфармацыi.
2. На Германiю працавала болыпасць краiн Заходняй Еуропы, i у яе была перавага у матэрыяльных сродках вядзення вайны.
3.Нямецкая армiя была добра падрыхтаваная, поунасцю укамплектаваная i аснашчаная навейшай тэхнiкай, мела вопыт сучаснай вайны.
4. Сталiн iгнаравау верагоднасць нападу фашысцкай Германii на СССР. У данясеннях савецкiх разведчыкау, што паступалi у Маскву, называлi тэрмiны уварвання, аднак Сталiн не прымау iх пад увагу i разглядау як правакацыйныя. Ён верыу свайму партнёру па дагаворы аб дружбе i гранiцы.
5. Савецкiя войскi не былi прыведзены у баявую гатоунасць.
6. Савецкiя войскi былi расцягнуты уздоуж фронта i у глыбiню, i нямецкiя, зжатыя у тры ударныя кулакi, значка пераважалi на галоуных напрамках.
7. Узброеныя сiлы, у тым лiку i тая, iх частка, якая дыслацыравалася у БССР, былi вельмi аслаблены масавымi рэпрэсiямi. Чырвоная Армiя страцiла каля 45 тыс. вопытных камандзiрау. У вынiку рэпрэсiй на пачатак вайны амаль 75 % камандзiрау палкоу i дывiзiй займалi свае пасады менш года.
На акупiраванай тэрыторыi Беларусi нямецка-фашысцкiя захопнiкi уводзiлi "новы парадак" - дзяржауную сiстэму мер, накiраваных на лiквiдацыю савецкага ладу, эксплуатацыю нацыянальных багаццяу i рэсурсау, прыгнечанне i знiшчэнне людзей. Беларусь была падзелена на часткi. Намеснiкам Птлера на Беларусi стау гауляйтэр Вiльгельм Кубэ, а пасля яго забойства падпольшчыкамi фон Готберг. Пры фармiраваннi акупацыйнай адмiнiстрацыi i палiцэйскiх падраздзяленняу немцы дазвалялi тым, хто стау з iмi супрацоунічаць, ужываць нацыяналь-ную сiмволiку, ствараць беларускiя школы, асветнiцкiя установы, выдаваць газеты. Пазней акупанты пайшлi нават на арганiзацыю органау кiравання, у тым лiку Беларускай цэнтральнай рады, Беларускай краёвай абароны. Ва умовах акупацыйнага рэжыму i пад уплывам некаторых прадстаунiкоу беларускага нацыянальнага руху невялiкая колькасць жыхароу рэспублiкi стала супрацоунiчаць з нямецкiмi адмiнiстрацыйнымi структурамi. Тэта калабарацыянiсты - людзi, якiя здрадзiлi свайму народу i пайшлi на службу ворагу.
Эканомiка на акупiраванай тэрыторыi Беларусi насiла каланiяльны характар. Быу створаны спецыяльны эканамiчны апарат з атрадамi для збору сродкау вытворчасцi i сыравiны, дзейнiчала 60 прадпрыемствау.
Птлерауцы гвалтоуна вывозiлi людзей на катаржныя работы у Германiю. Тых, хто ?хiля?ся ад адпраукi, расстрэльвалi. Было вывезена 380 тыс.чалавек, вярнулася дамоу каля 120 тыс. У межах рэспублiкi было арганiзавана 260 лагерау смерцi, больш 100 гета, у якiя птлерауцы сагналi сотнi тысяч яурэяу i утрымлiвалi iх за калючым дротам. За гады акупацыi разам з жыхарамi было спалена 628 беларускiх вёсак*. Усяго .за гады вайны у рэспублiцы было знiшчана больш за 2 млн 200 тыс. чалавек.
МАСАВАЯ БАРАЦЬБА СУПРАЦЬ НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦК1Х ЗАХОПН1КАЎ У БССР
Вораг не змог зламаць волю беларускага народа да вызвалення. На тэрыторыi Беларусi разгарнулася масавая барацьба супраць захопнiка?. Арганiзатарамi яе у пачатковы перыяд вайны былi не толькi партыйныя органы, кiруючыя партыйныя работнiкi, але i радавыя грамадзяне. У першыя днi вайны былi сфармiраваны i уступiлi у барацьбу з ворагам Пiнскi партызанскi атрад, якiм кiравау В. Корж, партызанскi атрад "Чырвоны Кастрычнiк" у Палескай вобласцi, якi узначалiлi Т. Бумажкоу i Д. Паулоускi. Рабочыя кардоннай фабрыкi у пасёлку Пудаць Суражскага раёна стварылi атрад, якi узначалiу дырэктар фабрыкi М. Шмыроу.
На захопленай ворагам тэрыторыi стваралася сетка падпольных цэнтрау, арганiзацый i труп. Яркая старонка гэтай барацьбы Мiнскае падполле, арганiзатарамi якога былi I. Казiнец, I. Кавалёу, У. Амельянюк, I. Матусевiч i iнш. 3 першых дзён акупацыi горада падпольшчыкi ?чынялi дыверсii на прадпрыемствах, у фашысцкiх установах, перадавалi у партызанскiя атрады зброю, медыкаменты, звесткi аб руху ваенных эшалонау, планы размяшчэння ваенных аб'ектау. У 1943 г. мiнскiя падпольшчыкi разам з партызанамi ажыццявiлi аперацыю па забойстве гауляйтэра Беларусi В.Кубэ, падлажыушы яму у ложак мiну. Удзельнiкi гэтай аперацыi А.Мазанiк, М.Осiпава, Н.Траян сталi Героямi Савецкага Саюза.
Шырокую дыверсiйную дзейнасць на буйным чыгуначным вузле "Орша" разгарнуу былы начальнiк паравознага дэпо гэтага вузла К.С.Заслонау, якi прыбыу з-за лiнii фронту. Яго людзi пачалi рабiць мiны, знешне падобныя на кавалкi вугалю, якiя праз вугальныя склады падкiдвалiся у паравозныя топкi. Заслонауцы вывелi са строю больш як 200 паравозау i ажыццявiлi каля 100 крушэнняу паяздоу. Калi узнiкла пагроза раскрыцця, К.С.Заслонау з групай таварышау пакiну? Оршу i узначалiу партызанскi атрад. Загiнуу у баi з акупантамi у лiстападзе 1942 г.
Шэрагi народных мсцiуцау пасля перамогi Чырвонай Армii у бiтве пад Масквой значка узраслi, што дало магчымасць стварыць на базе асобных атрадау буйныя партызанскiя фармiраваннi — брыгады i злучэннi. Першая беларуская партызанская брыгада на чале з Бацькам Мiнаем (М. Шмыровым) уступiла у непасрэднае узаемадзеянне з войскамi Чырвонай Армii. Камiсарам адной з брыгад быу П.М.Машэрау. У 26 гадоу ён стау Героем Савецкага Саюза. Для кiраунiцтва усiмi партызанскiмi сiламi краiны у маi 1942 г. быу створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху, якi узначалiу сакратар ЦК КП(б)Б П. Панамарэнка. Пазней быу арганiзаваны Беларускi штаб. Тэта прыдавала барацьбе арганiзаваны характар.
Вялiкi уплыу на узмацненне партызанскага руху аказалi спачатку перамога Савецкай армii пад Сталiнградам (лiстапад 1942 - люты 1943 г.), якая паклала пачатак карэннаму пералому у ходзе Вялiкай Айчыннай i другой сусветнай войнау, а потым i бiтва на Курскай дузе (лiпень 1943 г.), якая завяршыла карэнны пералом у вайне i замацавала за савецкiм камандаваннем стратэгiчную iнiцыятыву да канца вайны.
Центральным штабам партызанскага руху была спла-навана акцыя партызан па адначасовым масавым разбурэннi чыгуначных камунiкацый з мэтай дэзарганiзацыi ваенных перавозак. Галоуныя удары партызаны наносiлi па варо-жых камунiкацыях, у асноуным па чыгуначных магiстралях. Гэтыя акцыi атрымалi назву "рэйкавая вайна", першы этап якой пачауся у час контрнаступления савецкiх войскау над Курскам i працягвауся да сярэдзiны верасня 1943 г. Другi этап ахоплiвае час, калi Чырвоная Армiя уступіла на тэрыторыю Беларусi, трэцi праводзi?ся напярэдаднi i у ходзе вызвалення Беларусi. Ён меу важнае аператыуна-стратэгiчнае значэнне, таму што партызаны кантралявалi многiя дарогi, грамiлi штабы i гарнiзоны.
У ходзе барацьбы з ворагам у канцы 1943 г. парты-занам удалося вызвалiць каля 60 % тэрыторыi Беларусi, на якой былi сфармiраваны партызанскiя зоны, iх было больш за 20.
У партызанскiх зонах функцыянiравалi падполь-ныя камiтэты партыi i Саветы, сяляне апрацо?валi i засявалi зямлю, працавалi школы. Тут размяшчалiся аэрадромы, што прымалi самалёты з Вялiкай зямлi, iшла падрыхтоука да баявых аперацый. 3 мэтай разгрому партызанскiх зон птлерауцы праводзiлi кар-ныя экспедыцыi. Аднак нi адна з iх не прынесла фашыстам жаданых вынiка?.
Такiм чынам, партызанскi рух на Беларусi стау сап-рауды усенародным. Дзейнiчалi 1255 партызанскiх ат-радау, аб'яднаных у 213 брыгад, якiя налiчвалi 370 тыс. чалавек, у падполлi дзейнiчала 70 тыс. чалавек. За муж-насць i адвагу у барацьбе супраць нямецка-фашысцкiх захопнiка? больш як 140 тыс. беларускiх партызан i пад-польшчыкау былi узнагароджаны ордэнамi i медалямi.
ВЫЗВАЛЕННЕ БССР АД НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦК1Х ЗАХОПН1КАЎ
Восенню 1943 г., пасля разгрома фашысцкiх войскау пад Курскам, пачалося выгнанне ворага з акупiраванай тэрыторыi Беларусi. 23 верасня быу вызвалены першы раённы цэнтр БССР Камарын. Асенне-зiмовае наступление прынесла вызваленне 36 раёнам i двум абласным цэнтрам - Гомелю i Мазыру, быу фарсiраваны Днепр у раёне Лоева. У 1944 г. пачауся завяршальны этап Вялiкай Айчыннай вайны - поунае выгнанне акупантау з савецкай зямлi. Значную ролю у рашэннi задач на гэтым этапе адыграла Беларуская наступальная аперацыя, вядомая пад кодавай назван "Баграцiён".
Лiнiя фронту у Беларусi уяуляла сабой выступ. Тэты выступ атрымау назву "Беларускi балкон". Утрыманню гэтага выступу птлераускае камандаванне надавала асаблiвае значэнне, бо ён прыкрывау галоуныя напрамкi - усходне-прускi i варшава-берлiнскi. Па берагах рэк — Заходняй Дзвiны, Дняпра, Бярэзiны, Немана — былi падрыхтаваны i абарончыя рубяжы, гарады Вiцебск, Магiлёу, Полацк, Мiнск, Орша, Бабруйск, Барысау аб'яулены крэпасцямi, якiя не належаць здачы. Лiнiю абароны назвалі "Фатэрлянд" ("Айчына"), чым падкрэслiвалася, што нямецкая армiя абараняе тут рубяжы самой Германii. У Беларусi была сканцэнтравана магутная групоука фашысцкiх войскау.
Для ажыццяулення плана аперацыi "Баграцiён" прыцягвалiся войскi 1-га Беларускага (камандуючы генерал армii К. Ракасоускi), 2-га Беларускага (камандуючы генерал-палкоунiк Г. Захарау), 3-га Беларускага (камандуючы генерал-лейтэнант I. Чарняхоускi), 1-га Прыбалтыйскага (камандуючы генерал армii I. Баграмян) франтоу.
У наступленнi удзельнiчалi Дняпроуская флатылiя, першы асобны французскi добраахвотнiцкi авiяполк "Нармандыя-Нёман". Дзеяннi франтоу каардынавалi маршалы Г. Жукау i А. Васiлеускi.
Савецкiя войскi пераузышлi праціуніка у два разы па жывой сiле, гарматах i мiнамётах, у чатыры - па танках, у тры - па баявых самалётах.
Задума камандавання заключалася у наступным: франты адначасова пераходзяць у наступление i магутнымi ударамі разбураюць стратэгiчны фронт абароны працiунiка, акружаюць i знiшчаюць яго групоуку у раёнах Вiцебска i Бабруйска, а затым наносяць удары па сыходзячыхся напрамках на Мiнск з мэтай акружэння асноуных сiл трупы армiй "Цэнтр".
23 чэрвеня 1944 г. - пачатак наступления. 24 чэрвеня лiнiя абароны працiунiка была прарвана. На трэцi дзень баёу савецкiя войскi акружылi вiцебскую групоуку i вызвалiлi Вiцебск, у канцы чэрвеня - бабруйскую групоуку i вызвалiлi Бабруйск.
Баi за Мiнск пачалiся на досвiтку 3 лiпеня i завяршылiся у канцы таго ж дня. 2-i Тацынскi танкавы корпус генерала А. Бурдзейнага вёу баi на усходняй ускраiне Мiнска, на пауночную ускраiну выйшлi танкiсты П. Ротмiстрава. Першым уварвауся у Мiнск танк Д. Фролiкава. Ён прамчауся па Савецкай вулiцы (цяпер праспект Ф. Скарыны), знiшчыушы гармату i некалькi дзесяткау гiтлерауцау. У баях на вулiцах горада вызначыуся камандзiр танкавага узвода М. Колычау. Яму удалося захапiць мост праз Свiслач, па якiм танкi бесперашкодна прайшлi у цэнтр горада.
Было завершана акружэнне 100-тысячнай групоукi праціуніка (так званы "Мiнскi кацёл"). Сем дзён "кiпеу" тэты кацёл, фашысцкiм войскам так i не удалося вырвацца з яго (70 тыс. забiта, 35 тыс. узята у палон).
Партызаны i падполыычыкi захоплiвалi маеты, стваралi плацдармы i утрымлiвалi iх да прыходу савецкiх войскау. Самастойна вызвалялi раённыя цэнтры. Падпольшчыкам Мiнска удалося раздабыць план размяшчэння у горадзе умацаваных i замiнiраваных аб'ектау. Спецгрупа Генеральнага штаба Чырвонай Армii, атрымаушы тэты план, ажыццявiла меры па выратаваннi ад знiшчэння будынкау Дома урада, Акруговага дома афiцэрау i iнш. К канцу лiпеня вораг быу поунасцю выгнаны з беларускай зямлi.
