«Гражына». Тэма кахання да радзімы з'яўляецца асноўнай і ў паэме Міцкевіча пачатку 20-х гадоў «Гражына».
Эпічная паэма «Гражына», працаваць над якой Міцкевіч пачаў у 1821 годзе, сведчыць аб глыбокім цікавасці паэта да гістарычнага мінулага яго радзімы. У аснову сюжэта пакладзены адзін з эпізодаў барацьбы літоўскага народа з нямецкімі крыжакамі. У цэнтры паэмы - вобраз Гражыны, адважнай гераіні-Літвінкі. Усімі ўчынкамі Гражыны кіруе яе каханне да радзімы; доўг перад айчынай яна ставіць вышэй за свайго асабістага шчасця, свайго кахання.
Вобраз Гражыны супрацьпастаўлены ў паэме вобразу князя Літавора, які, імкнучыся да асабістага дабрабыту, ўстае на шлях здрады інтарэсаў сваёй радзімы і народа.
Паэма адкрываецца апісаннем старадаўняга княскага замку. Тут жыве князь Літавора, які вядзе міжусобную барацьбу з князем Вітольдам. У гэтай барацьбе Літавора вырашыў абаперціся на тэўтонскіх рыцараў - ворагаў свайго народа і радзімы. Нямецкія феадальныя захопнікі спрыялі распальвання міжусобнай варожасці паміж літоўскімі князямі, так як яна была выгадная ім. Дагавор Літавора з крыжакамі выклікае рашучы пратэст з боку саветніка князя Рымвида і яго жонкі Гражыны. Але ніякія просьбы не дзейнічаюць на Літавора; больш за ўсё яго хвалюе зыход яго асабістай звады з Вітольдам. Тады Гражына, адзеўшыся ў даспехі свайго мужа, разам з дружынай выступае супраць крыжакоў. Яна памірае на поле бою, на руках Літавора, які прыбыў занадта позна да месца бітвы. Узрушаны трагічнымі наступствамі сваіх памылак, хібнасцю выбранага ім шляху, князь Літавора канчае жыццё самаспаленьнем на вогнішчы.
Міцкевіч сам падкрэсліў фальклорную аснову паэмы «Гражына», скончыўшы яе наступнымі словамі:
Нікога ў Наваградку не адшукаецца цяпер,
Хто б песні табе не праспяваў пра Гражына,
Паўтараюць яе дудары па-старому,
А даліна завецца Долінай Літвінкі.
Як адзначае аўтар, апісаныя ў паэме падзеі былі крыніцай народных паэтычных легенд і паданняў, паўтараных з пакалення ў пакаленне. «Гражына» шмат у чым пераклікаецца з рамантычнымі баладамі Міцкевіча («Свитезь» і іншыя). Паклаўшы ў аснову сваёй паэмы падзеі нацыянальна-гістарычнага характару, Міцкевіч надаў ім ярка выяўленую рамантычную афарбоўку. Сярэднявечны замак, акружаны таямнічай імглой і толькі ледзь асвятляецца святлом месяца, цёмныя пераходы, высокія валы - вось абстаноўка дзеяння, апісаннем якой адкрываецца паэма.
У высока-рамантычным тоне дадзены і апісанні герояў. Перш за ўсё гэта адносіцца да самой гераіні, якая адрозніваецца ад усіх навакольных прыгажосцю, адвагай, мужнасцю і незвычайнай для жанчыны рашучасцю і сілай:
Не толькі стан прыгажуні-княгіні,
Але і душа яе была пад стаць мужчыну.
Забыўшыся пра пяльцах і верацяне,
Яна не раз, ляціць хутчэй буры
Верхам на жмудскай баявым кані.
Палявала - у мядзведжай жорсткай шкуры
І рысінай шапцы - з мужам нароўні.
Тыпова рамантычнай з'яўляецца і кампазіцыя паэмы. Паэт апісвае толькі самыя значныя, вузлавыя моманты дзеянні, не імкнучыся да дэталёва поўнага раскрыцці сувязі паміж імі. Элемент таямніцы, недаказанасці прысутнічае на ўсім працягу развіцця дзеянні. І толькі ў канцы, у эпілогу, усе падзеі атрымліваюць поўнае тлумачэнне. Такая пабудова паэмы надае ёй і займальнасць, і драматызм.
У польскай літаратуры паэма Міцкевіча «Гражына» паклала пачатак жанру рамантычнай паэмы, якая распрацоўвае нацыянальна-гістарычную тэматыку.
Так, ужо ў першы перыяд паэтычнай дзейнасці Міцкевіча выявіліся характэрныя рысы яго творчасці: грамадзянска-патрыятычная тэматыка твораў, сувязь з народнай паэзіяй, распрацоўка жанру эпічнай паэмы, стварэнне выявы станоўчага героя - патрыёта і змагара за інтарэсы радзімы (Гражына - лірычны герой вальналюбнага лірыкі) . На агульным фоне польскай літаратуры першай чвэрці XIX стагоддзя Міцкевіча рэзка вылучала яго імкненне звязаць паэзію з жыццём, зрабіць яе выразительницей перадавых ідэяў і памкненняў эпохі.
