Sytuacja w zaborach

Powstanie styczniowe nie tylko wykrwawiło naród, lecz także stało się przyczyną wyjątkowych represji ze strony zaborców, nasilającej się rusyfikacji i germanizacji. Sytuacja w każdym zaborze jest nieco odmienna, ale we wszystkich równie niesprzyjająca rozwojowi życia narodowego.

Najlepiej pod tym względem dzieje się Polakom w zaborze austriackim, traktowanym przez monarchię austro-węgierską jako prowincję warta eksploatacji gospodarczej, lecz niegroźną z punktu widzenia politycznego: pozwolono w niej zatem na rozwój pewnej autonomii i – ograniczonych – swobód politycznych.
W zaborze pruskim od lat siedemdziesiątych trwa tzw. Kulturkampf – akcja mająca na celu ekspansję Niemców na ziemie polskie i stopniowe usunięcie z tego obszaru Polaków. Bezwzględna germanizacja tych ziem ma doprowadzić do całkowitego oczyszczenia ich ze śladów polskości.
W zaborze rosyjskim niezwykle intensywnie prowadzona jest rusyfikacja: rosyjski staje się językiem urzędowym, represjom podlega polskie szkolnictwo. Bezpośrednio po powstaniu represje dotykają jego uczestników i ich rodziny: obłożone kontrybucjami bądź konfiskowane są majątki szlacheckie, a ich właściciele zsyłani na Sybir. W efekcie tych działań Polacy czują się upokorzeni i nie widzą przed sobą jasnych perspektyw na przyszłość.

1.	Przedpowstaniowa (prekursorska) – kilka lat przed 1864 r., obejmuje działalność prekursorów nowej epoki i nowego sposobu myślenia, jest to m.in. grupa pisarzy skupionych wokół Dziennika Literackiego we Lwowie.
2.	Faza literatury tendencyjnej – lata 1864–1875, krystalizacja programu i popularyzacja naczelnych haseł, do czego przyczyniała się powieść tendencyjna (np. Marta Elizy Orzeszkowej).
3.	Faza nowelistyki – lata 1875–1880 (np. Kamizelka Bolesława Prusa).
4.	Faza dojrzałego realizmu – lata 80-te, szczytowa faza epoki, rozwój powieści realistycznej (np. Lalka B. Prusa w 1889 r., Nad Niemnem E. Orzeszkowej w 1888 r.).
5.	Faza schyłkowa – lata 90-te, debiuty młodopolskich poetów.

Pozytywizm polski kształtował się w Warszawie i był ściśle związany z sytuacją polityczno-gospodarczą w trzech zaborach.

ZABÓR PRUSKI:

–	ostre represje
–	polityka Ottona von Bismarcka
–	germanizacja, niszczenie kultury polskiej
–	istniało Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
–	istniała komisja kolonizacyjna (Niemcy wykupywali Polakom ziemię; słynny przypadek Drzymały)
–	Hakata – towarzystwo krzewienia niemczyzny
–	wysoko rozwinięte rolnictwo

ZABÓR ROSYJSKI:

–	ostre represje
–	wynaradawianie: ograniczenie oświaty, nauki, kultury, zamknięte uniwersytety
–	język urzędowy: rosyjski
–	Cenzura
–	stan wojenny
–	Warszawa utraciła status stolicy, stała się miastem gubernianym
–	istnieje ruch oporu
–	największy rozwój gospodarczy, powstanie klasy robotniczej

ZABÓR AUSTRIACKI (GALICJA):

–	najbardziej zacofany (відсталий) zabór pod względem gospodarczym i przemysłowym, bieda, analfabetyzm
–	największa autonomia Polaków, mieli przedstawicielstwo w sejmie austriackim, możliwość zrobienia kariery politycznej
–	rozwój szkół – dwa uniwersytety (Kraków i Lwów)
–	polskie teatry
–	od 1871 r. Akademia Umiejętności
–	duża swoboda druku
–	rozwija się ruch chłopski.