Nowela pozytywistyczna – gatunek należący do epiki znany już w renesansie; krótki utwór prozą, charakteryzuje się prostą, przejrzystą i zwartą (jeden wątek, brak motywów epizodycznych) fabułą mającą charakter dynamicznej akcji z wyrazistym punktem kulminacyjnym i pointą. W Polsce doby pozytywizmu noweliści początkowo korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu;
Opowiadanie - niewielki utwór narracyjny należący do epiki, prosty, najczęściej o jednowątkowej fabule; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, istotna jest obecność narratora
Powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, łączy wiele wątków w rozbudowanej fabule, kreuje wielu bohaterów, ma zarysowane tło wydarzeń, obok partii dialogowych występują rozbudowane opisy w pozytywizmie możemy wyróżnić: powieść tendencyjną, odwołującą się do haseł epoki (organicyzm); powieść realistyczną, która obok analizy zjawisk społecznych zawierała pogłębione charakterystyki bohaterów, ukazywała losy jednostek na tle rozbudowanej panoramy społecznej oraz powieść naturalistyczną.
Utylitarna, czyli użyteczna społecznie literatura pozytywistyczna sięgała głównie po gatunki epickie (nowela i jej odmiany, różne rodzaje powieści). Dlatego typowych gatunków epoki należy zaliczyć: nowelę, obrazek, opowiadanie, powieść.
Nowela:
Nowela - to krótki utwór epicki o zwartej konstrukcji fabularnej, zbliżonej do dramatycznej, o przewadze motywów dynamicznych, jednorodnej akcji, zwykle wyraźnie zaznaczonej pozycji narratora i znaczącym dla fabuły zakończeniu (puenta). Jednowątkowość noweli ukazują już same tytuły ("Katarynka" "Kamizelka"). Klasyczna nowela ma rygorystyczną, ściśle określoną przez Giovanni Boccaccio w "Sokole" budowę.
Pokrewne jej gatunki, bardziej rozbudowane i mniej rygorystyczne to opowiadanie i szkic.
Są to popularne w pozytywizmie formy. Najwięksi literaci epoki: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus,Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka chętnie tworzyli nowele. Wyrażali w nich aktualne istotne polskie problemy społeczno-gospodarcze, kulturowe, obyczajowe .
Problematyka noweli pozytywistycznej podejmuje:
- trudny los dziecka (""Dobra pani", Tadeusz" Elizy Orzeszkowej, "Antek", "Katarynka" Bolesława Prusa, "Nasza szkapa" Marii Konopnickiej, "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza")
- sprawy narodowe - pozytywistyczny program odbudowy państwa (np. "A...B...C" Elizy Orzeszkowej), echa narodowych powstań (np. "Gloria victis" Elizy Orzeszkowej)
- sytuację wsi pouwłaszczeniowej ("Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza)
- społeczne antagonizmy, np. wzrastający antysemityzm ("Mendel Gdański" Marii Konopnickiej")
Ówczesne nowele, szkice i opowiadania podejmują również uniwersalną problematykę, np. ukazują cierpienie matki po stracie syna ("Dym" Marii Konopnickiej), stałość i samotność człowieka ("Banasiowa" Marii Konopnickiej), tęsknotę emigranta za Polską ("Latarnik" Henryka Sienkiewicza).
Obrazek: Krótki gatunek literacki, pisany prozą lub wierszem. Pokrewny opowiadaniu, może przyjmować formy: udramatyzowanej scenki rodzajowej, portretu psychologicznego lub dynamicznego, plastycznego opisu sytuacji. Często łączy wszystkie te postaci. Znany był już w polskiej literaturze romantycznej. Obrazki pisał Władysław Syrokomla (np. "Lalka"). Prostota budowy i niewyszukane słownictwo, zwięzła treść i krótka, lapidarna puenta - to najważniejsze cechy gatunku. W pozytywizmie obrazki tworzyła głównie Maria Konopnicka, przedstawiała w nich los skrzywdzonych, biednych dzieci i inne ważne tematy społeczne. W "Banasiowej" na przykład w plastyczny sposób przedstawia dramat tytułowej bohaterki, staruszki z Wadowic, która przyjechała do córki do Lwowa i ...czeka na śmierć, by córka i zięć nie musieli płacić za jej pobyt. Narratorka spotyka staruszkę w parku. Poruszająca jest już sama rozmowa, ale najważniejsza jest ekspresja opisu. Portret kobiety uwydatnia wewnętrzne przeżycia, trudne, gorzkie życie: "Jakaż to była sieć zmarszczek! Życie, co przędło nitki tej sieci, musiało być długie, bardzo długie, musiało też nie spoczywać nigdy".
Opowiadanie: Gatunek nowelistyczny o swobodnej budowie (brak wyraźnych konturów kompozycji), lecz zwięzły, jednowątkowy. Wyróżniamy opowiadanie o pojedynczym zdarzeniu, tzw. anegdotę (np. "Wspomnienie z Maripozy" Henryka Sienkiewicza). Fabuła opowiadania może być rozwinięta, mogą pojawiać się w niej nawet sytuacje nie związane bezpośrednio z wątkiem głównym (np. choroba Rozalki w "Antku"). W rozbudowanych opowiadaniach jest nawet miejsce na opisy przyrody, analizy psychologiczne, rozmyślania narratora , bohatera. W pozytywizmie był to popularny gatunek literacki. Opowiadania pisali m.in. Bolesław Prus ("Antek"), Maria Konopnicka ("Nasza szkapa"). Rozległe opowiadanie przechodzi w opowieść, którą jest np. "Wierna rzeka" Stefan Żeromskiego.
Powieść: Za pierwowzór powieści uważa się starożytny epos, fabularną opowieść o przełomowych dla danej społeczności wydarzeniach ("Iliada", "Odyseja" Homera). Dostrzega się również jej związki z romansem, chociaż w takim wydaniu jej artyzm jest daleki od doskonałości. Pisarze oświecenia sięgali po ten gatunek, by przedstawić swoje tezy społeczne. Widoczny wpływ na powstanie gatunku miały również średniowieczne kroniki, żywoty świętych, legendy. Jest to utwór fabularny, wielowątkowy, najczęściej obszerny, poruszający ważne zagadnienia społeczne, polityczne, obyczajowe, itp. Łączy w sobie realizm, literacką fikcję, naturalizm (zależnie od rodzaju), wprowadza bohaterów (głównych, pobocznych, epizodycznych). Akcja, temat jako zbiór wątków i motywów, wyraźna narracja (1- lub 3-osobowa), opisy, dialogi bohaterów - to podstawowe jej cechy. Fabuła powieści ma zamknięty charakter: początek i zakończenie, ważne, węzłowe momenty. W 1776 roku została wydana I polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Później powstają "Pan Podstoli" Krasickiego, utwory Michała Krajewskiego. Utwory te maja charakter dydaktyczny, fabuła i wszystkie elementy świata przedstawionego pełnią tutaj zadania moralizatorskie.
Wczesnopozytywistyczna jej forma to powieść tendencyjna, w której wszystkie elementy służyły propagowaniu haseł epoki: pracy organicznej, pracy u podstaw, czasami - scjentyzmu. Schematyczni są np. "Meir Ezofowicz", "Dziurdziowie" Elizy Orzeszkowej, W takich utworach brakowało psychologizacji, indywidualizacji bohaterów, refleksji, różnych punktów widzenia. Elementy świata przedstawionego były schematyczne, tendencyjne - wyrażały nadrzędne, ustalone treści. Postaciom brakowało charakteru, prawdy, a formie - artyzmu.
Powieść dojrzałego realizmu to najdoskonalsza realizacja gatunku. Psychologizacja bohaterów, ich indywidualizm, ciekawe obserwacje świata i człowieka, krytycznie prezentowane problemy społeczne zapewniły powieściom realistycznym manio arcydzieł, których treści są wciąż aktualne, a forma stanowi - wzór . Takie jest np. "Lalka" Bolesława Prusa,
U schyłku epoki pod wpływem wystąpienia Emila Zoli (w "Powieści eksperymentalnej" napisał: "Naturalizm w nauce jest to zwrot do natury, opieranie się na doświadczeniu i analizie. Naturalizm w literaturze jest to również zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, przyjmowanie i malowanie tego co jest") zaczęła rozwijać się powieść naturalistyczna, która szczegółowo, niemal fotograficznie oddawała życie, człowieka, świat. Wykorzystywała opisy ludzkiej, elementy brzydoty, brutalizmy, przemoc. W Polsce naturalistą był m.in. Adolf Dygasiński,autor "Zająca", "Godów życia". Pozytywiści sięgali również po powieść historyczną, wskrzeszającą przeszłe wydarzenia. W twórczości Sienkiewicza ten gatunek służył "pokrzepieniu serc" ("Trylogia", "Krzyżacy") lub oddaniu hołdu wartościom, przeszłym wydarzeniom (ukazanie moralnego heroizmu pierwszych chrześcijan za czasów Nerona w "Quo vadis"). Powieść historyczna może również służyć wypowiedziom o uniwersalnym znaczeniu, o ważnych tematach. Taką rolę pełni opowieść o mędrcu Mefresie, egipskiej cywilizacji i odwiecznych prawach ludzkiego życia, czyli "Faraon" Bolesława Prusa. W pozytywizmie dominowały wiec gatunki epickie, chociaż popularne były i poetyckie sonety (twórczość Adama Asnyka) czy mieszczańskie dramaty (twórczość Bałuckiego, Blizińskiego).
Szkic, nazwa eseju, artykułu krytycznoliterackiego bądź popularnonaukowego. Szkice mogą być opisowe lub polemiczne, o środkach wyrazu literackich lub zbliżonych do naukowych. Wyróżnia się następujące rodzaje szkiców:
1) szkic fizjologiczny, gatunek utworów prozatorskich rozpowszechniony w literaturach europejskich w XIX w. Wywodzi się z Francji, zapoczątkowany został m.in. przez A. Brillat-Savarina (Fizjologia smaku 1825, wybór polski 1973). W Polsce pojawił się w okresie między powstaniem listopadowym i styczniowym, w latach 40. XIX w., uprawiany był m.in. przez J.S. Boguckiego, J. Dzierzkowskiego, S. Jaszowskiego, W. Szymanowskiego, K.W. Wójcickiego, a zwłaszcza J.I. Kraszewskiego, np. w zbiorach: Obrazy z życia i podróży (tom 1-2, 1842) oraz Typy i charaktery (1852). Utwory zbliżone do szkicu fizjologicznego tworzył również M. Bałucki (Typy i obrazki krakowskie 1881).
2) szkic nowelistyczny, narracyjny utwór prozaiczny zbliżony rozmiarami do noweli, ale nie przestrzegający zasad jej kompozycji. W XIX w. określenie używane dla utworu głównie społeczno-obyczajowego, psychologicznego lub historycznego, w którym brak było spójnej akcji, a fabuła nie zachowywała ciągłości i miała przebieg fragmentaryczny.
3) szkic powieściowy, odmiana gatunkowa narracyjnej prozy epickiej wykazująca podobieństwo zarówno do noweli (opowiadania), jak i do powieści, o szkicowej fabule. Uprawiany głównie w epoce pozytywizmu, miał zwykle charakter dydaktyczny, np. Hania H. Sienkiewicza (1880), Anielka B. Prusa (1880).
Co to jest Felieton
Початок форми
Кінець форми
powstała w XVIII w. swobodna forma wypowiedzi lit.-dziennikarskiej; łączy subiektywne poglądy autora i autentyzm opisywanych wydarzeń; gat. popularyzowany przez prasę, radio i TV. Do wybitnych pol. felietonistów należał m.in. B. Prus, autor Kronik tygodniowych; w XX w. A. Słonimski, T. Boy-Żeleński, S. Kisielewski, J. Waldorff.
Felieton - specyficzny rodzaj publicystyki, krótki utwór dziennikarski (prasowy, radiowy, telewizyjny) utrzymany w osobistym tonie, lekki w formie, wyrażający - często skrajnie złośliwie - osobisty punkt widzenia autora. Charakterystyczne jest częste i sprawne "prześlizgiwanie" się po temacie. Gatunek ten wprowadzony został w XIX wieku na łamach francuskiego "Journal des Débats". Felieton jest zwykle umieszczany na stałej kolumnie (tzn. stronie gazety lub czasopisma - stąd po angielsku stały felietonista to columnist), zwanej kolumną felietonową.
2.
