W pozytywizmie tryumfy święciły dwa gatunki epickie: nowela oraz powieść. Słowo nowela pochodzi z języka włoskiego (novella) i oznacza nowość, a rodzaj miał swój początek w starożytnej Grecji. To krótki utwór epicki pisany prozą, posiadający zwartą, zgęszczoną i wyrazistą akcję, zorganizowaną wokół wybranego zagadnienia, zmierzającą do punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzygają się losy bohatera oraz do zakończenia w postaci pointy. W tym rodzaju epiki niewiele jest luźnych motywów, epizodów, postaci drugoplanowych, opisów czy komentarzy odautorskich, a fabuła odznacza się jednowątkowością, dynamicznością i dramatyzmem, postaci są skonstruowane w oparciu o zasady motywacji. Znanymi nowelistami byli między innymi Francuz Guy de Maupassant oraz Rosjanin Anton Czechow.
W pozytywizmie wyodrębniły się dwie formy noweli: nowela właściwa i nowela-opowiadanie. Cechy obu rodzajów rozróżnił Tadeusz Bujnicki. Jako najczęściej stosowane w noweli właściwej środki „techniczne” wyodrębnił:
· kontrasty (w Naszej szkapie M. Konopnickiej)
· gradację (narastanie napięcia w Sachemie Sienkiewicza)
· powtórzenie (dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce)
· inwersję czasową (w Kamizelce Prusa)
Retardację, czyli opóźnienie przebiegu zdarzeń (lektura Pana Tadeusza w Latarniku).
Nie można przy analizie struktury noweli zapomnieć o jeszcze jednej ważnej cesze –fragmentaryczności, o której Eliza Orzeszkowa w 1892 roku pisała: „Jeżeli powieść jest zwierciadłem, w którym człowiek, pokolenie, ludzkość, przejrzeć się mogą i z zewnątrz, i z wewnątrz, od stóp do głowy, to nowele można poczytywać za taki ułamek zwierciadła, w którym odbija się tylko jeden uśmiech, jedna łza, jeden grymas twarzy, jedno poruszenie duszy. I kiedy w zwierciadle powieści wszystkie szczegóły, związane z sobą w rozległą i harmonijną całość, odbijają się długo i aż do najdalszej swej głębi, szczególik przez zwierciadełko noweli ukazywany przemyka szybko, zręcznie, jak najwykwintniej, pozostawiając wrażenie czegoś zaczętego, a nie dokończonego, ciekawego, a nie uzupełnionego” (E. Orzeszkowa, Powieść a nowela, 1892).
Z kolei w noweli-opowiadaniu, formie podobnej do noweli właściwej ze względu na objętość, ale o swobodniejszej konstrukcji, której bujny rozkwit związany jest ściśle z realizmem i pozytywizmem, obserwuje się bliski związek z gatunkami paraliterackimi: pamiętnikiem i listem, gawędą i anegdotą, reportażem i felietonem.
Opowiadanie jest rodzajem epiki o otwartej formie, luźnej kompozycji, eksponującym sposoby narracji (często narratorem jest postać utworu, bezpośredni obserwator i uczestnik przedstawionych zdarzeń), pełnym dygresji, komentarzy i ocen. Czasem swą fabularną konstrukcją zbliża się do form krótkiej powieści.
Przykładami opowiadania są Hania Henryka Sienkiewicza oraz Omyłka Bolesława Prusa. Występuje w nich znany zabieg „techniczny”, czyli forma relacji „po latach”,„odtwarzająca zdarzenia minione według subiektywnych norm pamięci, selekcjonująca postaci i wypadki” (T. Bujnicki, Pozytywizm, s. 63).
Prócz noweli właściwej oraz noweli-opowiadania w omawianej epocemożna wyróżnić także nowelę o dramatycznym przebiegu zdarzeń (nazywaną nowelą intrygi, np.Sachem|) czy nowelę psychologiczną o zabarwieniu lirycznym (Latarnik). Wynika to z faktu, iż w tym epickim rodzaju rzadko występowały czyste formy gatunkowe.
Innym często uprawiany rodzajem literackim w pozytywizmie była powieść, a dokładniej jej trzy odmiany: powieść tendencyjna, powieść realistyczna, powieść historyczna.
W pierwszej fazie pozytywizmu dużą popularnością cieszyła się powieść tendencyjna (z łaciny tendentia – skłoność; tendere – kierować), czyli powieść z tezą. Było to być może zdeterminowane faktem, iż ludzie zniechęceni romantycznymi hasłami, pogłębionymi portretami psychologicznymi bohaterów potrzebowali nowych wzorców osobowych, odmiennego potraktowania aktualnych problemów społecznych oraz ukazania możliwości ich rozwiązania, chcieli otrzymać wskazówki moralne.
Ponadto powieść tendencyjna była przepełniona elementami publicystycznymi: komentarzami odautorskimi, ocenami zastanej rzeczywistości, wyrazistymi, kontrastowymi postaciami, niewymagającymi analizowania (były skonstruowane jednoznacznie). Ważne jest, że narrator opowiadał się za postępowaniem bohatera "pozytywnego", który był tak mało skomplikowany, że można go nazwać"papierowym”.
Podstawową funkcją powieści tendencyjnej było zatem wychowywanie, dostarczanie czytelnikom jedynie słusznych i właściwych wzorców postaw i zachowań (oczywiście w subiektywnym rozumieniu autora), realizowanie celów propagandowych. Wszystko to jednak obniżało wartość artystyczną utworów.
Przykładem takiej powieści jest Marta Elizy Orzeszkowej, dotycząca zmagania się młodej wdowy z przeciwnościami losu, z otoczeniem nieprzychylnym kobiecie, która zamierza pracować na utrzymanie swoje i swojej córki. Innymi reprezentantami powieści „z tezą” są: Błyszczące nędze, Siostrzenica księdza proboszcza Michała Bałuckiego, Pałac i folwark, Resurrecturi Józefa Ignacego Kraszewskiego, Oficjalista Adama Pługa.
Etap powieści tendencyjnej był swoistą szkołą dla wielkich realistów, pragnących wyjść poza jej ramy i realizować się w innym rodzaju.
Najbardziej istotnymi cechami powieści realistycznej są: klasyczna narracja z narratorem trzecioosobowym, wszechwiedzącym, „kreującym” świat przedstawiony, a nieujawniającym własnych osądów (obiektywizm). Dominuje kompozycja zamknięta (z ograniczonym czasem i miejscem akcji), związki przyczynowo–skutkowe, typizacja postaci, zasada prawdopodobieństwa, występują wszelkie odmiany języka, elementy opisowe ukazujące scenerię rozgrywających się wypadków (tzw. demokratyzacja języka i tematów). Z czasem jednak pozytywiści zaczęli stopniowo odchodzić od takiej poetyki, by zacząć dopuszczać do głosu bohaterów (monologi wewnętrzne Raskolnikowa w Zbrodni i karze Dostojewskiego).
Najwybitniejszymi przedstawicielami realizmu w literaturze powszechnej są: Stendhal (Czerwone i czarne), Honoré de Balzac (Komedia ludzka), Charles Dickens (Klub Pickwicka), Nikołaj Gogol (Martwe dusze), Lew Tołstoj (Wojna i pokój). W Polsce zaś wyróżnić należy Elizę Orzeszkową, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza.
W czasach pozytywizmu powstała także powieść historyczna, co łączyć można z kryzysem światopoglądowym epoki poszukującej wzorców osobowych, z rozczarowaniem ideami głoszonymi przez „młodych” (literatura winna podejmować głównie problematykę współczesną). Wszechwiedzący narrator i wyraziście zarysowany układ fabularny miał dostarczyć czytelnikom rozrywki opartej na respektowaniu prawdy historycznej (historię była traktowana jako przedakcjateraźniejszości), prezentowaniu rzeczywistych wydarzeń, w które wplecieni byli bohaterowie udokumentowani i fikcyjni, posługujący się zarchaizowanym językiem. Uprawiali ją Bolesław Prus (Faraon), Józef Ignacy Kraszewski (Stara baśń) czy Henryk Sienkiewicz (Trylogia).
