Polska drugiej połowy XIX wieku zmagała się z trudną sytuacją polityczną. Podzielona między trzech zaborców, nie istniała formalnie. W każdym z zaborów panowały inne zasady, społeczeństwo podlegało innym ograniczeniom i represjom. Gdy w 1864 roku upadło powstanie styczniowe, owe dysproporcje pogłębiły się jeszcze znaczniej.
o rosyjski
W zaborze rosyjskim represje były znaczne: tysiące Polaków wywieziono na Syberię, język polski usunięto ze szkół i urzędów, poddając je rusyfikacji. W miejsce Królestwa Polskiego powołano Kraj Nadwiślański, w którym zdecydowanie ograniczono możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej, czego przejawem było nałożenie cenzury na prasę i wydawnictwa.
Gazety codzienne starały się pełnić kulturotwórczą i propagandową funkcję (nie zawsze z zamierzonym skutkiem). W Warszawie popularnością cieszyły się między innymi:
· wychodzący pod redakcją Wacława Szymanowskiego „Kurier Warszawski”(współpracował z nim Bolesław Prus),
· „Gazeta Polska” (tu ukazywały się Listy z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza),
· „Kurier Codzienny”, od 1865 roku wydawany przez firmę Orgelbrandów,
· „Kurier Poranny” założony w 1877 roku,
· redagowane od 1882 roku przez Sienkiewicza zachowawcze „Słowo”.
Dynamicznie rozwijały się także czasopisma tygodniowe i miesięczne. Należały do nich: konserwatywna „Biblioteka Warszawska”, umiarkowany „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”, propagujący naturalizm i realizm „Wędrowiec” (1863-1906), z którym współpracowali m.in. Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński.
„Młodą prasę” reprezentowały: „Przegląd Tygodniowy” od 1866 roku pod redakcją Adama Wiślickiego, „Prawda” Aleksandra Świętochowskiego (istniejąca do 1915 roku, choć posądzana o lansowanie zasady lojalizmu), „Ateneum” – miesięcznik naukowy wychodzący od 1876 roku, kierowany przez Piotra Chmielowskiego oraz petersburski „Kraj”. Przejściowo obóz pozytywistów reprezentowała również „Niwa” (po objęciu redakcji przez Mścisława Godlewskiego bliższa ugrupowaniu zachowawczemu).
„Stara prasa” była skupiona wokół konserwatywnego
„Tygodnika Ilustrowanego” (1859-1939), odznaczającego się wysokim poziomem graficznym (reprodukcje, drzeworyty). To właśnie ten tytuł przeszedł do historii, osiągając pod koniec XIX w. rekordowy nakład 11 000 egzemplarzy.
Pismami skierowanymi do kobiet były:
· „Bluszcz” redagowany przez Marię Ilnicką (1865-1918), propagatorkę ruchu emancypacyjnego,
· „Świt” (1884-1887) Marii Konopnickiej,
· „Tygodnik Mód i Powieści” (1872),
a do ludu wiejskiego:
· „Zorza” (1866),
· „Gazeta Świąteczna” (1881).
Prasę satyryczną reprezentowały głównie dwa tytuły: „Kolce” i „Mucha”, kulturalną„Goniec Teatralny” i „Echo Muzyczne”, a „Kółko Domowe” i „Kronika Rodzinna” promowały domową edukację i wychowanie.
o austriacki
W zaborze austriackim ludność nie była poddana aż tak bardzo wyraźnym represjom, cieszyła się swoistą autonomią. Działały tam dwa uniwersytety w Krakowie i w Lwowie, a w 1871 roku powstała Akademia Umiejętności. Ciesząc się większą swobodą druku, galicyjscy dziennikarze i wydawcy publikowali materiały, które nie mogły ukazać się w pozostałych zaborach.
Przede wszystkim istniały tam dwa konserwatywne czasopisma, będące organami „stańczyków”: krakowski dziennik informacyjno-polityczny „Czas” (1848-1918) redagowany przez Pawła Popiela i Stanisława Koźmiana oraz miesięcznik poświęcony nauce i literaturze „Przegląd Polski” (1866-1914). To na jego łamach ukazywał się pamflet Teka Stańczyka (felietony pisane przez Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego, Ludwika Wodzickiego i Stanisława Koźmiana).
o pruski
Tereny zagarnięte przez Królestwo Pruskie także były poddane germanizacji i prawie pozbawione życia kulturalnego, swobody działań oświatowych i społecznych.
W Poznaniu ukazywały się takie czasopisma, jak „Sobótka” i „Tygodnik Wielkopolski”, a szczególnie dużą popularnością cieszył się dziennik „Dziennik Poznański”. Założony przez Hipolita Cegielskiego i wydawany w latach 1859-1939 (a także reaktywowany na krótko w III RP) zamienił się później w gazetę informacyjno-publicystyczną. W prospekcie deklarował się jako tytuł „narodowości polskiej w granicach praw zagwarantowanych jej traktatem wiedeńskim” (J. Osica,Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Warszawa 2001, s. 53).
Pod nazwą "publicystyka", kryje się to wszystko, co odnosi się do sytuacji społecznej, politycznej, kulturalnej danego okresu. To zespół wystąpień, uwag, tekstów dotykających aktualnych wydarzeń, będących głosem w jakiś ogólnopaństwowych debatach. Wypowiedzi publicystyczne korzystają z najróżniejszych chwytów, między innymi: środków perswazyjnych, po to, by aktywnie i z widocznym skutkiem przemówić do założonego adresata, uruchomić w jego myśleniu odpowiednie mechanizmy, skłonić do działania. Nie tylko wypowiadają określone sądy, ale prezentują ich słuszność podpierając je odpowiednimi argumentami i komentarzami, naświetlają je z określonych punktów widzenia.
Teksty publicystyczne, których autorzy korzystali często z formy eseju, można podzielić przede wszystkim na wystąpienia: ideologiczne (programowe) i problemowe (polemiczne), które mogły dotyczyć kłopotów społecznych, oraz popularnonaukowe. Do tego dochodzą jeszcze teksty zajmujące się publicystyką polityczną, w których spotkać można także różnego rodzaju wypowiedzi krytyczno- literackie, służące do krzewienia postulatów patriotycznych i narodowych.
Jednym z najgłośniejszych, najwybitniejszych publicystów epoki pozytywizmu stał się: Aleksander Świętochowski, pełen zacięcia, entuzjazmu i odwagi, bez wahania włączający się w najdonioślejsze dyskusje, twardo broniący swoich argumentów, co sprawiało, że także w swoim ugrupowaniu zdarzało się mu mieć antagonistów. Jego wypowiedzi były konstruowane z wielkim patosem, z wyniosłością stylistyczną, przy użyciu różnorakich środków stylistycznych i figur zaczerpniętych z retoryki, podnoszących ich wartość. Korzystał także z możliwości nadawania swoim tekstom publicystycznym charakteru osobistego, stosując chwyt: przemowy "od siebie". Można zauważyć w nich predyspozycje autora do wszelakich wyolbrzymień, wyjaskrawiania osądów i lubowania się w wyszukanych frazeologizmach. Często przybiera on sposób wypowiedzi protekcjonalnej, prezentuje się jako wielki oskarżyciel i znawca poruszanych materii, który ma na ich temat coś wielkiego i ważnego do powiedzenia, co doskonale widać w jego podstawowej wypowiedzi programowej zatytułowanej: "My i wy". W kolejnych swoich wystąpieniach stoi na stanowisku konieczności całkowitego zreformowania mentalności społeczeństwa, które było zakorzenione w starych układach i podziałach, co denerwowało pisarza. Mimo zdecydowanego stanowiska, co do przemian społecznego wyobrażenia, akceptował życzliwe nastawienie wobec państw zaborczych, co udowodnił swoim tekstem z 1882 roku- "Wskazania polityczne", a który wstrząsnął całym jego otoczeniem i wywołał wiele kontrowersji. Pomimo tego należy uznać jego zasługi i wpływy na rozwój myśli intelektualnej doby pozytywizmu, co utrwaliło się w czasie redagowania przez niego czasopisma: "Prawda", w którym uruchomił stałą kolumnę - cykliczne felietony pod wspólnym tytułem "Liberum Veto".
Do najgłośniejszych artykułów Świętochowskiego zalicza się jego pamflet o Sienkiewiczu opublikowany po sukcesie "Ogniem i mieczem", omówienie "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej oraz niepochlebna recenzja "Lalki" B. Prusa, której wymowa świadczy o rozminięciu się Świętochowskiego z założeniami Prusa i niezrozumieniu na wskroś oryginalnej, nowoczesnej powieści.
Wybitną publicystką pozytywistyczną była także E. Orzeszkowa, która zajmowała się tematami popularnymi w tym okresie i najbardziej aktualnymi. Na zainteresowanie zasługują jej dwa programowe wystąpienia dotyczące: asymilacji Żydów - "O Żydach i kwestii żydowskiej" z 1882 roku oraz wyzwolenia kobiet - "Kilka słów o kobietach" z roku 1886. Oprócz tego zajmowała ją sprawa nastrojów patriotycznych, którą naświetliła w eseju "Patriotyzm i kosmopolityzm", gdzie wpajała potrzebę pracy, rozwijania jej ideologii, jako sposobu naprawy stosunków społecznych, w których właściwe relacje powinny stanowić o "zdrowym państwie". Ale chyba najdonioślejsze znaczenie w jej publicystycznym dorobku stanowiły artykuły dotyczące literatury i jej zjawisk, a mianowicie: "Kilka uwag nad powieścią" z 1870 roku oraz "O opowieściach T. T. Jeża" z roku 1879, w których zamieściła bardzo spójną i całościową charakterystykę modelu powieści pozytywistycznej, jej podstawowe cele i założenia. Pewnym dopełnieniem jej wystąpień dotyczących kwestii literackich są "Listy o literaturze" z 1873 roku, w których zamieściła swoje uwagi dotyczące norm pozytywistycznej liryki. Można stwierdzić, że publicystyczne teksty Orzeszkowej, które były mocno nacechowane emocjonalnie, wyrażały osobiste zaangażowanie w nie autorki, stanowiły dopełnienie i swoisty komentarz do jej właściwej twórczości literackiej.
Publicystycznie udzielał się także B. Prus. W jego wystąpieniach z tego zakresu przeważało proklamowanie haseł związanych z kultem pracy organicznej. Pisarz domagał się także zreformowania społeczeństwa, utworzenia wspólnoty funkcjonującej płynnie, zgodnie i nienagannie, oraz ogólnego i masowego rozwinięcie możliwości wytwórczych i kulturowych kraju. Dlatego popierał projekt pewnego rodzaju współpracy pomiędzy rozmaitymi nacjami: "handel" usługami za równo w obrębie państwa, jak i poza jego granicami. W tej idei widział ogół społeczeństwa, nie wyłączając ani warstw arystokratycznych ani duchownych, jednak szczególną rolę miało odegrać społeczeństwo chłopskie, jako niedostrzegany do tej pory, niewykorzystywany pokład społecznego witalizmu, siły i wigoru.
W gronie działaczy publicystycznych interesujących się aktualną sytuacją społeczną, polityczną, gospodarczą i kulturową znaleźli się także H. Sienkiewicz i M. Konopnicka. Reprezentatywnym znakiem ówczesnej działalności w tym zakresie było skupianie się wokół specjalnych czasopism, takich jak "Przegląd tygodniowy", zespołów ludzi prezentujących zbliżone opinie i wyobrażenia na temat koniecznych przemian.
Na potrzeby publicystyki rozwinęły się odpowiednie gatunki, sposoby pisania nadające się do przekazywania takich treści. Jednym z nich stał się reportaż. Gatunek ten wywodził swoje korzenie z popularnych już dawniej specyficznych sprawozdań, opowieści spisywanych z rozmaitych wypraw, wycieczek, różnorodnych wydarzeń. Jednak do tego zostały dodane elementy nowatorskie. Reportaż bazował na faktycznych wydarzeniach, których autentyczność musiała zostać udowodniona, podparta mocnymi tezami przez autora. Odnosił się do zdarzeń, sytuacji aktualnych, powszechnie znanych przez społeczeństwo, mających duże znaczenie dla swojego czasu. Musiał być rzeczowy i praktyczny, ekspresyjny i chwytliwy, po prostu rzucający się w oczy. Dokładna konstrukcja dostosowana była do wymogów odbiorcy, jego konkretnych potrzeb i możliwości. Najważniejsze miejsce zajmował w nim opis. Ponieważ stanowił odnogę pisarstwa dokumentalnego ważną funkcję odgrywały w nim elementy sprawozdania. Przedmiotem reportażu był często jakiś teren znajdujący się w kraju, lub poza nim, a w szeregu przypadków poszczególne relacje łączyły się w całe cykle poświęcone wybranemu miejscu, pisane regularnie przez jednego autora. Dlatego w pozytywizmie upowszechniła się korespondencja, różnego rodzaju pamiętniki i kroniki spisywane w czasie różnych podróży, a także swoiste obrazy czy szkice.
Bardzo popularnym cyklem reportażowym doby pozytywizmu były "Listy z podróży do Ameryki" autorstwa H. Sienkiewicza. Ich niezwykłą renomę można przypisać faktowi, że pisarz opowiada w nich o kwestii interesującej nie tylko pospolitych obywateli, ale także różnych żurnalistów, dziennikarzy a nawet redaktorów. W latach siedemdziesiątych motyw ameryki był jednym z najbardziej zajmujących, każda relacja z wizyty w owym odległym, niemalże orientalnym dla Polaków kraju, budziła sensację i ogromne zainteresowanie publiczności. Stany Zjednoczone fascynowały Polaków- pozytywistów, jako kraj, gdzie następują ogromne zmiany na najróżniejszych płaszczyznach, jako państwo silne i potężne. Autor "Listów z podróży do Ameryki" planując wyprawę w to miejsce był bogaty w sporą wiedzę wyniesioną z różnorakich książek i artykułów i na początku to one były wyznacznikiem kierunku jego wycieczki. Szybko jednak w jego relacjach przeważać zaczęły jego osobiste wrażenia i obserwacje czynione w tym odległym zakątku świata. Prezentowana przez niego ogólna wizja Ameryki jest bardzo złożona, Sienkiewicz podejmuje niezależne kwestie, rozciąga swoją reporterską relację na najróżniejsze płaszczyzny, począwszy od sfery gospodarczej, poprzez społeczną, polityczną i kulturową. Dzieli się swoimi spostrzeżeniami na temat polskiej mniejszości tam mieszkającej a szczególnie żywiołowo i negatywnie podchodzi do sprawy holokaustu Indian, wytępienia ich jako społeczności, ale także zniszczenia ich bogatej tradycji i obyczajów (jego bezwzględna postawa w tej materii jest uzasadniona tym, że takie działanie przypomina mu niekorzystną sytuację Polaków).
"Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza zostały uznane za czołowe dokonanie pozytywistyczne tego rozwijającego się intensywnie gatunku, zwłaszcza, że autor zaprezentował w nich pewnego rodzaju nowatorskie rozwiązania: łącząc rzetelną relację, opis aktualnego miejsca swojego pobytu z własnymi obserwacjami, przemyśleniami i odczuciami a także z pejzażem artystycznym i metaforycznym zobrazowaniem. Wielkimi naśladowcami sienkiewiczowskiego reportażu byli Ksawery Pruszyński i Melchior Wańkowicz.
Następnym gatunkiem pozytywistycznej publicystyki rozkwitającym w dziewiętnastym wieku i chętnie wykorzystywanym przez różnorakich pisarzy był felieton. Jego nazwa wywodzi się ze spodniej części rubryki, odgraniczonej od zasadniczej całości strony linią, w której były zamieszczane notatki odnoszące się do literatury, malarstwa, grafiki, teatru i tym podobnym.
12.
