Teoria sokoła ( niem. Falkentheorie) – teoria opisująca klasyczną kompozycję noweli , w której ma występować centralny motyw stanowiący szczególnie wyróżniony ośrodek kompozycyjny. Sformułowana została przez Paula Heysego w 1871 . Według Heysego, w dobrze skomponowanej noweli występuje wyróżniony dominujący motyw (nazywany sokołem noweli), najczęściej konkretny przedmiot, któremu nadane jest specjalne, symboliczne znaczenie. Punktem kulminacyjnym jednowątkowej fabuły , w której każdej fazie pojawia się ten motyw, jest odmiana losu bohatera.
Heyse swoją teorię noweli oparł na analizie budowy noweli Sokół z Dekamerona Boccaccia . W noweli tej ubogi szlachcic Federigo poświęca ostatnią rzecz, jaka mu pozostała, ukochanego sokoła , przygotowując z niego pieczyste na obiad, by mieć czym ugościć ukochaną damę. Ten postępek odmienia los bohatera, bo wzruszona nim dama, nieprzychylna dotąd bohaterowi utworu, zgadza się wyjść za niego i czyni bogatym.
Teoria Heysego zyskała znaczną popularność w rozwiniętej nowelistyce realizmu i naturalizmu . Przykładami utworów opartych na teorii sokoła w literaturze polskiego pozytywizmu mogą być Kamizelka Bolesława Prusa lub Dym Marii Konopnickiej.
Podstawowy termin – teoria sokoła
Teoria sokoła – chwyt decydujący o kształcie klasycznej noweli nosi miano sokoła: utwór taki oparty jest na motywie dominującym, którym jest rzecz zyskująca znaczenia symboliczne. Element ten pojawi się na każdym ważnym etapie akcji, odgrywa kluczową rolę w utworze, najczęściej znajduje się też w tytule. Nazwa tego zabiegu kompozycyjnego odwołuje się do noweli Boccaccia Sokół, w której motywem dominującym jest właśnie tytułowy ptak.
- Motywem dominującym (sokołem) noweli mogą być:
- przedmioty, na przykład kamizelka i katarynka w nowelach Bolesława Prusa Kamizelka, Katarynka);
- zjawiska, na przykład dym w noweli Marii Konopnickiej pt Dym;
- zwierzęta, na przykład szkapa w noweli Marii Konopnickiej Nasza szkapa.
Polskie nowele pisane zgodnie z teorią sokoła
- W Janku Muzykancie motywem przewodnim są skrzypce. Tytułowy bohater ma fujarkę oraz własnoręcznie zrobione skrzypki, ale marzy o prawdziwym instrumencie. Zakrada się więc do dworskiego kredensu, by choć dotknąć umieszczonych w nim skrzypiec. Skrzypce są więc motywem, wokół którego ogniskuje się cała akcja: Janko marzy o nich, potem próbuje ich dotknąć, za co zostaje skazany na chłostę, a tuż przed śmiercią zadaje matce pytanie: „Czy Pan Bóg da mi w niebie prawdziwe skrzypki?”.
- Katarynka Bolesława Prusa. Bohater – pan Tomasz – nie znosi dźwięku katarynek i nie pozwala, by zakłócały jego spokój. Kiedy przypadkowo nowy dozorca wpuszcza na podwórze jednego z kataryniarzy, pan Tomasz przeżywa wewnętrzną przemianę – widzi bowiem, jak bardzo niewidoma dziewczynka z sąsiedztwa jest zachwycona dźwiękami katarynki. Przełamuje wtedy swoją niechęć, egoizm i samotność, zaczyna interesować się losem niewidomej sąsiadki, ona zaś dzięki muzyce przeżywa chwile największego szczęścia.
- Kamizelka. Z tytułową częścią ubioru wiąże się historia ubogiego urzędnika, który chorował na gruźlicę i systematycznie opadał z sił. Aby nie martwić ukochanej żony, skracał regularnie pasek od kamizelki – podczas gdy to samo, z tych samych powodów, czyniła jego żona. Narrator również stał się bohaterem tej opowieści – dzięki handlarzowi starzyzny, który sprzedał mu tę właśnie kamizelkę.
12.
