Natomiast bardzo żywo wspomina wydarzenia z 1863 roku ród Bohatyrowiczów. Brat poległego Jerzego i jego syn od czasu do czasu przychodzą doglądnąć grobowca. Przy tej mogile młody Bohatyrowicz opowiedział Justynie Orzelskiej, jak tu właśnie po raz ostatni widział swojego ojca, który szedł walczyć o ojczyznę. Niemalże po miesiącu do domu powrócił tylko Anzelm oświadczając, iż zarówno Korczyński, jak i jego brat polegli na polu bitwy.
Dla Orzeszkowej postaciami dodatnimi, zasługującymi na sympatię i chwałę są tylko te sylwetki, które miały w życiorysie uczestnictwo w powstaniu, lub też takie, które przechowywały pamięć o nim, oddawali cześć poległym w nim ludziom, uznawali doniosłość tego wystąpienia.
Data wybuchu powstania styczniowego była kluczowym momentem w życiorysach najważniejszych postaci. Dla młodszych Korczyńskich, którzy byli wychowywani przez zapalonego demokratę, wśród postulatów głoszących konieczność walki o ojczyznę, styczniowy zryw był czynnym wprowadzeniem teorii w rzeczywistość. Tak wychowywał ich ojciec, żeby w odpowiednim momencie marzenia urzeczywistnić. Niestety złudzenia i wielkie nadzieje pokładane w powstaniu szybko przerodziły się w rozczarowanie i zwątpienie. Andrzej Korczyński poległ w walkach a jego brat Benedykt z trudem radził sobie z popowstaniowymi represjami zaborców, musiał walczyć o utrzymanie w swoich rękach Korczyna.
Istotnym elementem ukazanego w powieści Orzeszkowej obrazu był fakt, że w okresie przygotowań do rewolty i czasie jej trwania wyraźnie poprawiły się stosunki łączące Korczyńskich i Bohatyrowiczów. Wspólne idee wyparły wcześniejsze niesnaski i nieporozumienia, wprowadzając zgodę. Z tego wynikała też miłosna opowieść o młodzieńczym uczuciu między Anzelmem a Martą.
"Nad Niemnem" miało zostać opublikowane w ćwierćwiecze po wybuchu powstania, dlatego też jego fakt i pamięć o nim tak mocno autorka wyzyskała. Bardzo istotną kwestią jest istnienie owej zbiorowej mogiły, która jest pomostem pomiędzy losami obu rodów. Sam zryw styczniowy stanowił dla Orzeszkowej akt niezwykle chwalebny, któremu należy się cześć i chwała. Stanowił dowód narodowego patriotyzmu Polaków i ich chęć złożenia z siebie ofiary za polską sprawę. Pisarka nie uważała także, że upadek powstania dowodził niewłaściwości ideologii romantycznej. Twierdziła, że nie można za pomocą tej porażki usprawiedliwiać dzisiejszą skłonność do kompromisów, brak aktywność społecznej i wygodnictwo Polaków, którzy po narodowej klęsce obrócili się przeciwko sprawom państwowym i zajeli własnymi sprawami. Hasła wolnościowe są nadal żywe i obowiązujące, a doskonałym sprawozdawcą patriotycznych poglądów Orzeszkowej jest postać i sposób myślenia Witolda, który w mądry sposób łączył ze sobą idee narodowościowe, uznając kult powstańczej Mogiły z hasłami ideologii pozytywistycznej wyrażających się w potrzebie sumiennej pracy Polaków, a także społecznej równość wszystkich obywateli.
Również Stanisław Wokulski, centralny bohater "Lalki" B. Prusa, został ukształtowany przez wybuch powstania styczniowego, w którym brał udział. Ideały wolnościowe nasiliły się w latach sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku, a więc wtedy, kiedy Wokulski był studentem. Jego wybuch doprowadził do porzucenia przez niego nauki i wzięcia udziału w walce o wolność ojczyzny. Natomiast jego klęska doprowadziła do popowstaniowych represji, przez które Wokulski trafił na Syberię. Do stolicy Polski przybył dopiero w 1870 roku.
Głęboko zakorzeniony w romantycznej ideologii czynu był także inny bohater powieści B. Prusa- Ignacy Rzecki. Jego młodość przypadała z kolei na czasy napoleońskie, z całego serca kochał wielkiego francuskiego wodza i do końca życia pozostał bonapartystą. Przez cały swój żywot marzył także o wolnej Polsce i ufał, że jeszcze doczeka się tego momentu, kiedy Polska stanie się znowu suwerennym krajem. Poprzez konstrukcję jego osobowości pisarz stworzył wzór cnotliwego człowieka. Bił od niego niezmiernie głęboki patriotyzm, szczerość, prostoduszność i wielka pogoda ducha. Wierzył w przyszłość, która miała okazać się dużo bardziej kolorowa niż otaczająca go współczesność.
Choć razem z upadkiem powstania styczniowego, po części upadła romantyczna apoteoza czynu, to jednak żaden z pisarzy pozytywistycznych nie zgodził się z tendencją postawy kompromisu, ugody wobec zaborców. O żadnym lojalizmie nie było tutaj mowy! Prus czy Orzeszkowa nie namawiali do kolejnego zbrojnego wystąpienia, zdawali sobie sprawę z tego, że naród nie jest na to gotowy i odpowiednio przygotowany, ale uznawali konieczność przypominania o narodowowyzwoleńczych wartościach, podtrzymywaniu tych haseł, by polskość nie zanikła, zwłaszcza w nasilających się działaniach zaborczych zmierzających do wykorzenienia postaw patriotycznych.
16.
