Wątki związane z powstaniem styczniowym pojawiają się również w „Lalce”. Bolesław Prus w swoim słynnym dziele prezentuje panoramę polskiego społeczeństwa na tle historii, a jednym z ważnych wydarzeń jest właśnie zryw z 1863 roku. Pierwsze wzmianki o nim pojawiają już na samym początku powieści, kiedy kupcy rozmawiają o Stanisławie Wokulskim w kontekście represji, jakie go spotkały w związku z udziałem w powstaniu. Z uwagi na zaangażowanie się w nim główny bohater został wysłany na Syberię, gdzie wraz ze Szlangbaumem i Szumanem zajmował się eksperymentami naukowymi. Wokulski bierze udział w powstaniu styczniowym pod wpływem patriotycznej atmosfery wpojonej mu przez Ignacego Rzeckiego i studentów, z którymi wówczas miał bliski kontakt. Poza tym w działania powstańcze angażuje się również Minclowa, organizując spotkania konspiracyjne i uczestnicząc w manifestacjach. Inna wzmianka o styczniowym zrywie odnosi się do Tomasza Łęckiego, który utracił majątek na skutek represji Rosjan. Większość społeczeństwa nie angażuje się jednak w powstanie styczniowe i pozostaje bierne wobec walki narodowowyzwoleńczej, co dotyczy w równym stopniu arystokracji, jak i chłopów. Wydarzenie to ukazuje romantyczną duszę Stanisława Wokulskiego, gotowego do poświęceń w imię ojczyny, a także obrazuje jeszcze bardziej romantyczną postawę Rzeckiego, który głośno mówił o powstaniu styczniowym. W „Lalce” ma ono dużo mniejsze znaczenie niż w i „Glorii Victis”, gdyż społeczeństwo polskie w powieści Prusa jest nieświadome swoich korzeni i niezintegrowane, dlatego tylko pojedyncze jednostki angażują się w powstaniu. Stanowi ono atrybut romantycznych dusz Wokulskiego oraz Rzeckiego i jest ukazane jako tło historyczne, a nie jako jeden z fundamentów fabuły, tak jak to miało miejsce w „Glorii Victis”.
1. Teza: Powstanie styczniowe w literaturze pozytywizmu ukazuje patriotyzm i poświęcenie Polaków walczących o wolność.
2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Gloria Victis: gloryfikacja i heroizacja powstania styczniowego, które zostało zaprezentowane jako chwalebne i podniosłe wydarzenie o głębokim sensie.
b) Lalka: Wokulski jako jeden z powstańców, który w związku z udziałem w zrywie niepodległościowym zostaje zesłany na Syberię; realistyczne, polityczno-społeczne ujęcie powstania styczniowego.
c) Omyłka: obiektywnie ujęte powstanie styczniowe zaprezentowane w kontekście różnych postaw i reakcji polskiego społeczeństwa.
d) Czarny krzyżyk: wiersz nawołujący do walki o niepodległość, który wyraża opinię, że udział w zrywie narodowowyzwoleńczym to obowiązek Polaków.
3. Wnioski:
a) Powstanie styczniowe może być ukazywane w heroiczny, bojowy, patetyczny lub społeczno-polityczny sposób.
b) Powstanie styczniowe odnosi się do heroizmu, wielkiego poświęcenia i często bohaterskości osób biorących w nim udział.
c) Powstańcy to wielcy idealiści, patrioci i ludzie gotowi do ofiarowania życia w imię ojczyzny.
Upadek powstania styczniowego było ogromną porażką. Oznaczał nie tylko niepowodzenie drugiego wielkiego wystąpienia, zrywu zbrojnego wszystkich Polaków wobec państw zaborczych, ale także symbolizował ostateczną klęskę romantycznej świadomości, haseł i sposobu myślenia. Zawiedzeni Polacy stwierdzili, że ich szczytne idee aktywistyczne nie dały zamierzonych rezultatów. Pozostawiły smutne wspomnienia i żal, doprowadziły do represji. Wzrastająca nowa generacja- pozytywistyczna zwróciła swoje oczy na wartość pracy, wspólnego narodowego wysiłku w kierunku podźwignięcia polskiej gospodarki. W sumie sprawa narodowa była dalej najważniejszym postulatem, ale jej podjęcie widziano w odmienny niż romantyczny sposób. Zbrojne wystąpienia przekładano na późniejsze czasy, skupiając się przede wszystkim na doraźnych potrzebach społeczeństwa polskiego. Uważano, że Polacy staną do otwartej walki dopiero wtedy, kiedy wszystkie warstwy zostaną do tego odpowiednio przygotowane, podniesie się morale i kulturę obywateli. Ale co ważne podkreślenia, to fakt, że samo wystąpienie z 1863 roku, jego dowódcy i partyzanci mocno oddziałali na literaturę pozytywistyczną, i często pojawiali się na kartach utworów z tamtego okresu.
Obfita w narodowowyzwoleńcze hasła, pełna proklamacji dla ówczesnych bohaterów jest nowelka "Gloria Victis" autorstwa E. Orzeszkowej. Opowiada ona o grobie znajdującym się w poleskim lasku obrośniętym bujną roślinnością, dorodnymi drzewami, które snują gawędę o dramatycznych losach młodzieńca- Marysia Tarłowskiego, który będąc biologiem, przywędrował w te piękne tereny, wraz z Anielą, swoją siostrą. Rodzeństwo szybko znalazło sobie kompana- Jagmina, który zawdzięczał życie Marysiowi. Kiedy w jednej z bitw ten został ranny, a szpital polowy, w którym był opatrywany, został otoczony przez wroga, Jagmin natychmiast puścił się mu z pomocą. Jednakże obydwoje w tej potyczce pożegnali się z życiem. Aniela dla uczczenia ich chwały ozdobiła wspólną mogiłę krzyżem, z wyżłobionym napisem: "Chwała pokonanym", który przekazuje pamięć o ich ofierze kolejnym pokoleniom. Tym utworem Orzeszkowa oddaje cześć tym wszystkim, którzy zginęli w słusznej sprawie, jest przekonana, że ich ofiara nie pójdzie na marne i zostanie należycie zrozumiana i doceniona przez Polaków.
Narodowowyzwoleńcze elementy i świadectwo pamięci o styczniowym powstaniu pojawiło się również w nowelce B. Prusa: "Omyłka", jako reminiscencje z czasów dorastania bohatera, które przypadło na okres przygotowań do nowego zrywu. Formowanie planu powstaniowego ujawnia się w utworze poprzez postać Leona, aktywisty, konspiratora. Natomiast wyższa warstwa małego miasteczka, skupiająca się wokół plebana czy prezydenta miasta swoją energię narodową wykazywała jedynie poprzez śpiewanie pieśni zabronionych przez cenzurę, a o czynnym udziale w przedsięwzięciu nie było nawet mowy. Obnosili się ze swoim patriotyzmem, miłością do ojczyzny, ale nie umieli podjąć zdecydowanego działania, stchórzyli. W owym miasteczku przebywał również owiany tajemnicą mężczyzna, którego społeczność uważała za szpiega, i taka nie chlubną plakietkę zawiesiła mu na drzwiach. Ale okazuje się, że jest to były powstaniec listopadowy, który nie chce brać udziału w tym wystąpieniu, gdyż po prostu nie wierzy w jego zwycięstwo. Upadek wcześniejszego zrywu przypłacił emigracją i wyzbył się romantycznych ideologii. Nauczyciel i reszta mieszkańców, którzy poznali jego prawdziwą historię chcieli go zrehabilitować, zadośćuczynić za wyrządzone mu nieprzyjemności, niestety pracownik poczty, zdradził go przed powstańcami, gdyż zobaczył w nim powód upadku powstania listopadowego, uznał go za faktycznego szpicla, który pokrzyżował plany powstańców. "Omyłka" B. Prusa nosi znamię pozytywistycznego, trzeźwego podejścia do kwestii zbrojnych wystąpień, mających służyć odzyskaniu niepodległości. Autor chciał powiedzieć, że nie można iść na żywioł, ale należy wszystko dokładnie obmyślić i przygotować.
