Pozytywizm polski kocha historię. Czy nie jest dowodem na to zbiór dzieł Henryka Sienkiewicza, a w malarstwie zbiór płócien Jana Matejki? Malował wizerunki królów, wskrzeszał wielkie bitwy i wiekopomne wydarzenia historyczne, choćby bitwę pod Grunwaldem czy hołd pruski. Portretował też postacie sobie współczesne. Był profesorem i mistrzem innych polskich malarzy tego czasu.
Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem; Kazanie Skargi
Rok 1410, starcie Krzyżaków ze sprzymierzonymi siłami Polski i Litwy, zwycięstwo Jagiełły i polskiego rycerstwa. Opisał je Sienkiewicz w Krzyżakach, utrwalił na płótnie Matejko. To wielki obraz, zarówno w sensie przenośnym, jak i dosłownym – jest największym dziełem również pod względem rozmiarów. Oddaje zgiełk bitewny i chaos walki. Można zauważyć symultanizm scen (wiele akcji rozgrywa się równocześnie). Matejko rezygnuje z perspektywy przestrzennej, nie tworzy trzeciego wymiaru. Najlepiej widać Witolda (książę uosabia unię Polski i Litwy) i wielkiego mistrza (symbol klęski i śmierci). Takie obrazy Matejki niektórzy krytycy uznają za „pradziadków”… filmu!
Księdza Skargę kojarzymy z nawoływaniem do reform i Kazaniami sejmowymi. Prawdopodobnie nie wygłaszał ich kapłan przed takim zgromadzeniem jak to, które przedstawił Matejko, lecz nie jest to ważne. Postać Skargi stała się symbolem – troski o ojczyznę, profetyzmu i przestrogi. Popatrzmy na natchnionego księdza. Mówi, być może, fragment kazania ósmego: „Będziecie pośmiewiskiem narodów, w dym i perzynę pójdzie chwała wasza […]. Będziecie wrogom waszym służyli w głodzie, w pragnieniu, w obnażeniu i włożą jarzma żelazne na szyje wasze”... Tak też się stało – w końcu wieku XVIII.
Wojciech Gerson, Odpoczynek po kąpieli
W surowej, zdawałoby się, patriotycznej i wzniosłej epoce malowano także akty. Rudowłosa dziewczyna, na którą patrzymy nie bez przyjemności, porównując ją z dzisiejszymi kanonami piękna – uważana jest przez wielu za najpiękniejszą uwodzicielkę z dawnych płócien. Inni w związku z tym obrazem wskazują na coś bardziej prozaicznego: jest wzorcem polskiego malarstwa akademickiego. Moderniści zarzucą Gersonowi konserwatyzm i akademizm i będą malować jeszcze inaczej…
Juliusz Kossak, Nauka polowania z sokołem
Historię malował Matejko, góry i kobiety Gerson, a Kossak – konie. Oczywiście nie tylko, ale zwykło się uważać, że to właśnie Kossak stworzył mitologię cudownego konia w polskim malarstwie. Ponieważ pokazywał świetność dawnej Polski, możecie przeczytać o nim, iż był tym, „który zapowiedział Trylogię Sienkiewicza pisaną w celu pokrzepienia serc”.
