Sztuka pozytywistyczna charakteryzowała się dążeniem artystów do jak najdokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości bez żadnych dodatkowych upiększeń. Również tematyka dzieł zmieniła się diametralnie. Generalnie rzecz biorąc stała się bardziej powszechna, codzienna. Tematem dzieł stały się zwykłe ludzkie czynności wykonywane przez zwykłych ludzi. Widzimy zatem, iż upowszechniający się realizm i naturalizm równie silnie jak na literaturze odcisnęły swe piętno na pozostałych dziedzinach sztuki.
Jeśli chodzi o architekturę to w epoce pozytywizmu nastąpił niespotykany dotąd na taką skale rozwój miast. Historyczna okazała się rozbudowa Paryża, w którym najlepiej widać typowe elementy charakterystyczne dla pozytywizmu. Jak nie trudno się domyślić symbolem „nowego” Paryża jest wieża Eiffla. Francuski inżynier, który był głównym architektem projektu przebudowy stolicy Francji, dużą wagę przywiązywał do elementów stalowych, prostych, industrialnych. Poza tym architektura drugiej połowy XIX wieku czerpała garściami z dorobku przeszłości, eklektycznie łącząc na przykład elementy renesansowe z barokowymi.
Eklektyzm («w sztuce, literaturze, filozofii lub badaniach naukowych: łączenie w jedną całość niejednorodnych elementów mających swe źródło w różnych stylach lub doktrynach») widoczny był również w muzyce, której oblicze odmienił Richard Wagner. Kompozytor dążył do unifikacji poszczególnych dziedzin sztuki, aby stworzyć dzieło doskonałe. Inaczej sytuacja wyglądała w malarstwie, gdzie artyści niemal jednogłośnie tworzyli zgonie z zasadami realizmu, naturalizmu czy weryzmu («wierne odtwarzanie rzeczywistości», «włoska odmiana naturalizmu»).
Muzyka Wagnera
Richard Wagner jest być może najbardziej kontrowersyjnym kompozytorem w dziejach muzyki, a bez cienia wątpliwości jednym z najwybitniejszych. Wagner wierzył, że jego przeznaczeniem było stworzenie „Dzieła Sztuki Przyszłości”. Aby to osiągnąć dążył do połączenia najbardziej nieograniczonej ekspresywnie dziedziny sztuki z najbliższej perfekcji: muzyki i dramatu. Można więc nazywać go zarówno kompozytorem, poetą, a także dramaturgiem. Jego wizja muzyki była sprzeczna z panującymi wówczas konwencjami, lecz nie można powiedzieć, że sam Wagner był radykalnym obrazoburcą. Zachwycał się bowiem twórczością Carla von Webera, czcił dzieła Wolfganga Mozarta i Christopha von Glucka, a Ludwiga van Beethovena uważał za mistrza muzyki orkiestralnej. Wagner wyniósł dziewiętnastowieczną muzykę na nowe poziomy, uwalniając ją tym samym od restrykcji wieku poprzedniego. W swoich dziełach wprowadził on tzw zintensyfikowany lejtmotyw, czyli temat muzyczny związany bądź to z konkretną postacią, wydarzeniem, myślą czy przedmiotem. Zamiast dyskretnych elementów muzycznych wprowadził koncepcję nieustającego wątku, który, w zależności od akcji, nabrzmiewał lub delikatnie się wyciszał, co dawało wyobrażenie płynności.
Jego życiową ambicją było stworzenie syntetycznego dzieła sztuki -„Gesamtkunstwerk” (niem. dzieło sztuki), które miało być unifikacją muzyki, poezji, tańca, malarstwa i dramatu. Uznał, iż jedyną możliwością na połączenie wymienionych dziedzin jest opera, którą wcześniej jednak musiał zmodyfikować. Poprzez zastosowanie poezji dramatycznej, lejtmotywów oraz niekończących się wątków melodyjnych przetworzył ówczesną operę na własną modłę: długie, epickie, efektowne wizualnie spektakle osnute poetyckością tekstu oraz złożoną muzyką orkiestralną. Sama orkiestra dzięki Wagnerowi również uległa niemałej transformacji. Kompozytor wprowadził do niej bowiem instrumenty, które wcześniej nie były stosowane (m.in. tzw. tuby wagnerowskie). Co dziwne, muzyka przyszłości Wagnera najczęściej stanowiła kanwę dla dzieł o tematyce średniowiecznej lub nawet mitologicznej. Działo się tak przypuszczalnie dlatego, iż twórca uważał dorobek starożytnych oraz Szekspira za nieoceniony, uniwersalny i ponadczasowy.
Zarówno muzyka jak i życiorys Wagnera wzbudzał i wzbudza wiele kontrowersji. Twórczość kompozytora podzieliła ówczesną elitę na dwie części. W obozie zwolenników artysty i jego dzieł znajdowali się m.in. Liszt, Baudelaire czy Nietzsche, zaś Berlioz czy Wilde uważali muzykę Wagnera za nudną. Jego krytycy brali go za aroganckiego rozpustnika, anarchistę, rasistę, megalomana, cudzołożnika, antysemitę, nikczemnika.
Wagner był kompozytorem, dramaturgiem, autorem librett i scenografem wszystkich swoich oper. Za kulminację jego tytanicznej pracy uważa się powszechnie Pierścień Nibelunga (Der Ring des Nibelungen). Opera ta zawiera elementy germańskiej oraz skandynawskiej mitologii i jest jedną wielką alegorią ludzkiego życia. Napisanie tego dzieła zajęło Wagnerowi aż dwadzieścia pięć lat. To wielkie dzieło sztuki do dziś nie ma sobie równych i uznawane jest za najbliższe ideałowi „Gesamtkunstwerk”.
Realizm funkcjonował także w odniesieniu do sztuki. Wyraźnie zaznaczył się w malarstwie. Na tej płaszczyźnie wyróżniają się dzieła Józefa Chełmońskiego, Aleksandra i Maksymiliana Gierymskich, Wojciecha Gersona. Osobnym zjawiskiem była twórczość Jana Matejki. Wartość artystyczną jego płócien o tematyce patriotycznej wielokrotnie kwestionowano, ale powstawały one głównie „ku pokrzepieniu serc”, kształtowały zbiorową świadomość historyczną narodu.
Rozkwit przeżywało nie tylko malarstwo, ale i grafika. Preferowano sceny historyczno – rodzajowe, odwołujące się do polskiej tradycji i kultury. Często była to sztuka ilustrująca dzieła literackie. Polakiem, który natenczas odniósł sukces poza krajem był Henryk Rodakowski – znakomity portrecista.
Okres polskiego pozytywizmu to na Zachodzie „dobra passa” impresjonizmu. Gdy wybuchło powstanie styczniowe, E. Manet malował „Śniadanie na trawie”. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte przyniosły wielkie dzieła mistrzów: C. Moneta, A. Renoira, V. van Gogha, P. Gauguina i innych nowatorów.
Główne założenia sztuki pozytywistycznej:
Pozytywizm wywodzi się z nurtu filozoficznego oświecenia. Ponownie uwydatnia się dążenie do wiernego oddania natury, jednak artyści rezygnują zarówno z norm akademickich, jak i z romantycznego "efekciarstwa" na rzecz wiarygodności (weryzmu) i realizmu. Realizm odrzucił
wzniosłe tematy na rzecz tego, co do tej pory było uważane jedynie za banalną, "nieartystyczną" rzeczywistość.
Z drugiej zaś strony pozytywizm podobnie jak oświecenie kontynuuje klasyczny ideał sztuki. Ponowne nawiązanie do sztuki antycznej nosi w XIX w. miano neoklasycyzmu.
Architektura:
Przeważają koncepcje synkretyczne (patrz hasło: synkretyzm), jednocześnie architekci stosują nowe konstrukcje i materiały (żelazo, żelbet). Przykładem może być wieża Eiffla w Paryżu, jedno z największych i najbardziej kontrowersyjnych osiągnięć architektonicznych XIX w. Pojawiają się nowe style "neo-": neoarabski, neoindyjski, neochiński, neobizantyjski, neoromański, neogotycki, neorenesansowy. Wśród nich poczesne miejsce zajmuje neogotyk, który dominował w architekturze sakralnej, a także w budownictwie użyteczności publicznej. Styl neogotycki reprezentuje londyński parlament ze słynnym Big Benem na jednej z wież.
Sztuki plastyczne:
W malarstwie klasycystycznym najczęściej stosowany jest pejzaż, w którym pojawiają się pewne elementy poetyzacji natury, a także dążenie do przelania na płótno wszystkich wrażeń wzrokowych, co wiąże się z wielostronnym wykorzystaniem światła i koloru. Mistrzem klasycystycznego pejzażu był Francuz C. Corot.
W malarstwie i rzeźbiarstwie drugiej poł. XIX w dominuje realizm, wiarygodne odzwierciedlenie natury. Pojawiają się tematy z życia codziennego, jak np. u J.-F. Milleta, zwanego malarzem wieśniaków, w którego twórczości dominuje właśnie tematyka wsi. Również H. Daumier czerpie tematy z codzienności - życie proletariatu miejskiego, politycy, robotnicza ulica, pociągi i przedmieścia. Typowym przedstawicielem realizmu jest G. Courbet, który, obracając się wokół tematyki pracy i ludzi pracujących, całkowicie rezygnuje z archetypicznego piękna, znamionującego malarstwo klasycystyczne. Nadeszła bowiem moda na opisywanie świata w sposób naukowy (eksperymentalny), naturalistyczny i antyakademicki. Do ulubionych motywów tego nurtu należały również pejzaże nadmorskie (plaża), pikniki, miasto (ulice, kawiarnie, bale), rodzina, życie światowe, wreszcie śmierć, tyle że strywializowana, pozbawiona patosu i wzniosłej symboliki.
Dbałość o wierne, naukowe oddanie szczegółów wymaga od artysty dużej wiedzy fachowej, zwłaszcza jeżeli jest to - bardzo popularne w drugiej poł. XIX w - malarstwo historyczne (np. J.Matejko). Do najwybitniejszych polskich malarzy - realistów należą: J. Matejko, H. Rodakowski,
J. Chełmoński.
Sztuka europejska
Wiernie odtworzyć realny świat! Takie zadanie postawili sobie pisarze epoki – i nie tylko oni. Identyczny cel przyświecał twórcom sztuk plastycznych. Realizm jest więc najważniejszym nurtem w malarstwie tych czasów. Malarz realizmu chce mówić prawdę o swoim świecie, stwarzać fotografie ludzkiego życia, a nie tylko wybierać uznane przez autorytety akademickie. Oprócz realizmu odnotujmy też modny wówczas nurt historyczny (naszym mistrzem w tej dziedzinie był przecież Jan Matejko), a dla ciekawych – zjawisko prerafaelitów.
Gustaw Courbet, Autoportret z psem; Dzień dobry, panie Courbet
Courbet zasługuje na to, aby go wyróżnić, był bowiem czołowym przedstawicielem realizmu we Francji. Gdy nie przyjęto na Wystawę Światową jego obrazów, sam wybudował w Paryżu salon i nazwał go Pawilonem Realizmu. Działo się to w roku1855 i tę datę przyjmujemy za narodziny realizmu. Samego Courbeta możemy oglądać na obu obrazach – na obu nieco z góry spogląda na świat, i widać, iż człowiek zna swoją wartość. Na Autoportrecie z psem – elegancki młodzieniec. Na drugim płótnie – już starszy, witają go jako gościa w Montpellier bogaci gospodarze, mecenasi sztuki. Ale to Courbet jest tu górą – pieniądze składają hołd talentowi artysty. Przynajmniej tak to widział sam Courbet.
John Everett Millais, Ofelia
Topielica Millaisa jest przykładem dzieła stworzonego w myśl założeń prerafaelitów. Jest to Ofelia – szalona bohaterka tragedii Szekspirowskiej, odtrącona narzeczona Hamleta. Samobójczyni z miłości – dziewczyna, którą życie potraktowało okrutnie, bo zawiódł ją i ojciec, i narzeczony. Czy tak wyglądała? Wielu malarzy będzie nawiązywało do tego obrazu, sięgając po temat topielicy, niekoniecznie Ofelii. Z kolei temat z Szekspira był bardzo modny w wiktoriańskiej Anglii. Millais wiernie trzymał się tekstu Szekspira, nawet w kwestii malowanych roślin. Przypatrzmy się obrazowi: nie oglądamy zmarłej Ofelii, ona dopiero tonie, ciężka suknia wciąga ją pod wodę, ale na twarzy znać jeszcze obłęd – może wciąż śpiewa? Drastyczne, prawda? Za to obraz kupiono, jeszcze zanim opuścił pracownię artysty.
