Pozytywizm odwoływał się do starożytnej kategoriimimezis, czyli odtwarzania i naśladowania rzeczywistości. Normą zatem był fakt, że literatura miała pełnić rolę zwierciadła i odbijać realny świat i egzystencję, często nawet ukazywać ich brzydotę, nieforemność. Ponadto na literaturę oddziaływały pozytywistyczne postulaty i światopogląd epoki, zwłaszcza teoriautylitaryzmu. Akt twórczy nie wiązał się już z natchnieniem, ale z intelektualną pracą, a zadaniem pisarza było wykorzystanie wiedzy opartej na obserwacji i doświadczeniu.
W ten sposób okres pozytywizmu rozwinął w literaturze dwa główne nurty: realizm i naturalizm.
Realizm – symbolizował kierunek dążący do ukazywania prawdy o człowieku i społeczeństwie, do zgodności obrazu literackiego ze światem obiektywnym, rzeczywistym, znanym czytelnikowi z osobistego doświadczenia i obserwacji. Nie chodziło o przekazywanie w utworze historii autentycznych, ale o dbanie, by świat fikcji był analogiczny do świata realnego. Bohaterowie powinni być „reprezentantami” opisywanej warstwy społecznej. Nurt ten wywarł wpływ na rozwój powieści współczesnej i historycznej. Twórcy realistyczni dbali o doskonałość stylu i kompozycji. Realizm polski wiele czerpał z francuskiego. Tam prekursorem tego nurtu był Honoriusz Balzac, a w Polsce najwybitniejszymi kontynuatorami jego koncepcji: Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus.
W poczet europejskich realistów zaliczano: Charlesa Dickensa, Honore de Balzac`a Stendhal`a, Gustawa Flauberta, Lwa Tołstoja, Antoniego Czechowa.
Realizm wypracował własną poetykę między innymi narrację (trzecioosobową, wcześniej stosowano na ogół pierwszoosobową – konwencja listu, dziennika, pamiętnika), na szeroką skalę wprowadził język potoczny, rozbudowane dialogi i bohatera zbiorowego. Prócz tego pełnił funkcję sprawozdania z ludzkich działań i doświadczeń, zawierał opisy zachowań i relacji międzyludzkich oraz rejestr szczegółów życia – prezentację tła społecznego, obyczajowego, miejsc akcji, obrazował typowe charaktery i postawy.
W przypadku, gdy powieść uwypuklała nierówności społeczne i walkę klas, potyczki o karierę i zysk, obnażała egoizm silniejszy od porywów serca, głosu sumienia i obowiązku oraz wyjałowienie duchowe, mówiono o realizmie krytycznym. Bohaterowie w tego typu utworze nie byli wzorcami osobowymi, nie sugerowali żadnego programu działania społecznego, a ich wysiłki częstokroć kończyły się niepowodzeniem.
Naturalizm – kierunek ukształtowany we Francji w II połowie XIX wieku. Wywodził się głównie z prozy Gustawa Flauberta oraz filozofii pozytywistycznej, przy czym przeplatał się z założeniami empiryzmu, darwinizmu, ewolucjonizmu i determinizmu spopularyzowanego przez Hipolita Taine`a, a odnoszącego się do czterech zasadniczych ograniczeń człowieka: rasy, środowiska, momentu dziejowego narodzin i klimatu. Twórcą i teoretykiem naturalizmu był Emil Zola.
Naturaliści przypisywali duże znaczenie temperamentowi, to znaczy właściwościom układu nerwowego. Uważali, że w egzystencji ludzkiej na plan pierwszy wysuwają się potrzeby biologiczne – zaspokojenie głodu i popędu seksualnego. Dostrzegali głównie egoistyczne bodźce postępowania, pomijając rolę więzi społecznych (darwinowska koncepcja walki o byt). Uważali, że środowisko nie sprzyja kształtowaniu charakteru jednostki, a człowiek staje się tylko biernym wytworem oddziaływania czynników zewnętrznych.
Autorzy literatury za cel stawiali sobie możliwie najdokładniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości, opartej na szczegółowych studiach własnych (obserwacja, dokumentarność) i osiągnięciach nauki. Pisarz musiał dokonać wierności prawdzie, ograniczyć fikcję literacką, nie mógł wprowadzać do dzieła żadnych komentarzy, ani podporządkowywać go jakimś założeniom czy intencjom. Miał być „literackim fotografem”. Ideałem była powieść – dokument, przypominająca naukowe studium.
|
W odróżnieniu od realizmu, który wprowadził do beletrystyki opisy życia mas ludowych i wskazywał na ciemnotę, zacofanie, niedojrzałość społeczną, nędzę i ubóstwo warstw najniższych, naturalizm akcentował zwłaszcza dwa ostatnie aspekty. Oskarżał klasy panujące o bezmyślną obojętność i pasożytnictwo oraz o świadomą eksploatację ludzi pracy. Ze względu na swoje założenia naturalizm popadł w powierzchowną i chaotyczną rejestrację rzeczywistości, choć z drugiej strony, właśnie dzięki przyjętym kryteriom, zezwolił powieści na uwolnienie się od rozmaitych moralizatorskich skrępowań, od służebności programom. |
W Polsce nurt naturalistyczny reprezentowali np.: Adolf Dygasiński piszący z perspektywy uczonego oraz Antoni Sygietyński, którego dzieła uwzględniały naturalne piękno przyrody.
