1) Niech idea pracy nad polską ziemią, gospodarką oraz inwestycja w dobrobyt społeczeństwa zastąpi zrywy niepodległościowe.
2) Trzeba inwestować w rozwój nauki, oświaty i kultury kraju w istniejącej sytuacji politycznej.
3) Trzeba zadbać o edukacj niższych warstw społecznych.
4) Kobietom należy dać możliwość zdobycia wykształcenia i wykonywania pracy zawodowej na prawach równych z prawami mężczyzn.
5) Szczęście jednostek i narodu można osiągnąć przez celowy, harmonijny rozwój wszystkich stanów i grup społecznych.
6) Równouprawnienie mniejszości narodowych.
A) Praca u podstaw – zakładała starania o to, by chłopi, rzemieślnicy, kupcy i inni uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, by mogli świadomie ubogacać i doskonalić społeczny organizm. Postulowano o edukację warstw najniższych, zapewnienie im dostępu do nauki;
B) Praca organiczna – głosiła aktywność gospodarczą, kulturalną, oświatową na każdym poziomie społecznym. Każda warstwa społeczna, przynależąca do organizmu postrzeganego jako całość, zobowiązana była do odegrania ważnej roli. Zadaniem wszystkich grup społecznych była wzajemna współpraca;
C) Emancypacja kobiet – uniezależnienie kobiet, dążenie do ich równouprawnienia w życiu społecznym, nadaniu praw obywatelskich i publicznych takich, jakie posiadali mężczyźni (m.in. dostęp do edukacji);
D) Asymilacja Żydów – dążenie do zrównania w prawach mniejszości żydowskiej, dzięki czemu mogli oni się czuć w społeczeństwie na równi z Polakami, nie izolować się, a pracować dla wspólnego dobra;
E) Temat losu dziecka –
Praca organiczna
Herbert Spencer, modny socjolog, porównał życie społeczeństwa do egzystencji organizmu biologicznego. Twierdził, że organizm jest zdrowy, gdy wszystkie jego części właściwie funkcjonują. Podobnie jest ze społeczeństwem: aby mogło się rozwijać, konieczna jest współpraca wszystkich warstw. Każda grupa społeczna – część organizmu – ma do odegrania ważną rolę, powinna funkcjonować jak najlepiej. Dlatego praca organiczna – to praca nad każdą warstwą społeczną w imię dobra całego organizmu – ma do odegrania ważną rolę, powinna wypełnić swoje zadania jak najlepiej.
O pracy organicznej pamiętaj, analizując:
- Lalkę Prusa – ukazuje biedę i zaniedbanie ubogich warstw społecznych, zepsucie arystokracji, jej hermetyczność. Sugeruje, że nad obiema warstwami społecznym trzeba pracować.
- Nowele pozytywistów – często są obrazami choroby, jaka toczy społeczeństwo – nędzy i braku wykształcenia na wsi, krzywdy dziecka wiejskiego, ciemnoty urzędników (Eliza Orzeszkowa ,,Tadeusz’’).
- Nad Niemnem Orzeszkowej – tam wyraźnie warstwy „chore” zostały skontrastowane ze zdrowymi – te zaś cechuje praca, uczciwość, zorganizowanie, miłość do ziemi. Wyznawcą organicyzmu jest tu Witold Korczyński – porte-parole autorki.
Praca u podstaw
W skład społeczeństwa – organizmu – wchodzą też warstwy najmniej wykształcone, najbiedniejsze. Aby mogło być zrealizowane hasło pracy organicznej, również te warstwy społeczne powinny współpracować z resztą społeczeństwa. Dlatego warstwy lepiej wykształcone, oświecone mają obowiązek zająć się edukacją i pomocą w zdobyciu wiedzy warstwom najbiedniejszym chłopom i robotnikom, w celu zyskania przez nich świadomości narodowej i obywatelskiej. To praca u podstaw.
- Te postulaty pojawiają się obok pracy organicznej we wszystkich wyżej wymienionych utworach. Pomagając biedocie – Wysockim, Magdalence – Wokulski wykonuje właśnie taką pracę u podstaw.
- Żąda pracy nad wykształceniem wsi Sienkiewicz w Szkicach węglem – pokazując, do jakiej tragedii doprowadza ciemnota i manipulacja wieśniakami (Eliza Orzeszkowa ,,ABC’’, ,,Nad Niemnem’’, ,,Marta’’).
Równouprawnienie (emancypacja) kobiet
Nawoływanie do emancypacji ma pewien związek z ogólnoświatową walką kobiet o zyskanie większych praw, ale w Polsce wiązało się przede wszystkim ze specyficzną sytuacją kobiet po upadku powstania styczniowego. Kiedy mężowie polegli w powstaniu bądź zostali zesłani na Sybir, a majątki skonfiskowano, pozostały bez środków do życia, lecz także bez wykształcenia, umiejętności, które pozwoliłyby im znaleźć pracę i utrzymać się. A zatem w warunkach polskich postulat równouprawnienia oznaczał przyznanie kobietom prawa do edukacji, zdobywania wiedzy, umiejętności, dzięki którym mogłyby zarabiać, a w końcu – prawa do zatrudniania ich na godziwych warunkach (za odpowiednią pensję), pozwalających na utrzymanie rodziny. Postulat ten miał zapewnić kobiecie godne i samodzielne miejsce w społeczeństwie (,,Marta’’).
O pracy organicznej pamiętaj, analizując:
- Nad Niemnem. Justyna jest przykładem zubożałej krewnej, która musi żyć na cudzym garnuszku, nie jest ani samodzielna, ani spełniona – dopiero jej decyzja zamążpójścia za Bohatyrowicza czyni jej życie sensownym.
- Problem dotyczy też Izabeli Łęckiej – i innych arystokratek z Lalki. W sytuacji zubożenia jedynym wyjściem staje się dla nich korzystne zamążpójście – nie ma mowy na przykład o samodzielnym utrzymywaniu się z pracy.
- Warto pamiętać o innej ważnej powieści podejmującej ten temat:Emancypantkach Bolesława Prusa.
Równouprawnienie Żydów
To hasło także wiązało się z przemianami świadomości społecznej. Żydzi stanowili pokaźny procent społeczeństwa, lecz zarazem byli grupą zachowującą dużą odrębność. Tymczasem wielu Żydów, zyskując odpowiednie wykształcenie, pragnęło znaleźć właściwsze miejsce w społeczeństwie. Często nie odczuwali odrębności, posługując się językiem polskim, czując głębokie więzi kulturą polską (ich przodkowie zadomowili się na ziemiach polskich już przed wiekami).
Pozytywistów niepokoiło to, że kilkumilionowa rzesza Żydów spychana jest na margines społeczeństwa i, jeśli idzie o rozwój tegoż społeczeństwa, stanowi zupełnie niewykorzystany potencjał. Dlatego nawoływali do równouprawnienia, a ściślej asymilacji, czyli stapiania się Żydów z resztą mieszkańców ziem polskich – aby zgodnie z ideami pracy organicznej mogli stać się twórczymi członkami całego narodu.
Uwaga! O tym zagadnieniu pamiętaj przy noweli Mendel Gdański Marii Konopnickiej (,,Lalka’’, ,,Kamizelka’’, ,,Nasza szkapa’’).
